Uchwała z dnia 1984-06-22 sygn. III CZP 17/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 17/84

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 22 czerwca 1984 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski.

Sędziowie SN: S. Dmowski, W. Kuryłowicz, T. Miłkowski, K. Olejniczak (sprawozdawca), K. Piasecki, J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy z udziałem Wiceprokuratora Prokuratury Generalnej PRL, E. Bijowskiej, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 marca 1984 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy przewidziane w art. 26 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230) orzeczenie o zobowiązaniu do poddania się leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego obejmuje obwarowany przymusem państwowym obowiązek pozostawania osoby leczonej w zakładzie lecznictwa odwykowego, a jeżeli tak, to przez jaki okres?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Orzeczenie sądu nakładające na osobę uzależnioną od alkoholu obowiązek poddania się leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego (art. 26 w związku z art. 24 oraz art. 34 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi - Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 230) pociąga za sobą obowiązek pozostawania tej osoby w takim zakładzie przez okres nie dłuższy niż trzy miesiące.

Uzasadnienie

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230) w zakresie leczenia odwykowego osób uzależnionych od alkoholu różni się od poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 10 grudnia 1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu (Dz. U. Nr 69, poz. 434).

W szczególności ustawa z 1959 r. zajmowała się przymusowym leczeniem alkoholików w zakładach lecznictwa otwartego i zamkniętego, natomiast ustawa z 1982 r. jako zasadę leczenia odwykowego przyjmuje dobrowolność tego leczenia, stwarzając równocześnie warunki sprzyjające realizacji takiego leczenia. Podstawą powyższego uregulowania ustawowego było założenie oparte na aktualnym stanie wiedzy i dotychczasowych doświadczeń leczenia odwykowego, że dobrowolne leczenie daje większe szanse jego skuteczności.

Ustawa z 1982 r., ustanawiając w przepisie art. 21 ust. 2 zasadę dobrowolności poddania się leczeniu przez osoby uzależnione od alkoholu, dopuściła jednak określone w ustawie wyjątki od powyższej zasady. Wyjątki te zostały podyktowane ważnymi względami społecznymi i dotyczą one osób, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny i które nie poddają się dobrowolnemu leczeniu.

Stosownie do przepisu art. 26 ustawy takie osoby, jeżeli są uzależnione od alkoholu, można zobowiązać do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, a o obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu orzeka sąd (art. 25 ust. 2, art. 29). Nałożenie przez sąd obowiązku poddania się leczeniu stanowi wyjątek od zasady dobrowolności leczenia przewidzianej w art. 21 ust. 2 zdanie drugie ustawy.

Postępowanie przed sądem ma na celu ustalenie, czy w stosunku do osoby, której postępowanie dotyczy, istnieją ustawowe przesłanki do poddania jej obowiązkowi leczenia, a w wypadku istnienia takich podstaw, czy leczenie to powinno mieć miejsce w stacjonarnym czy niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Rzeczą sądu jest zatem przeprowadzenie stosownego postępowanie dowodowego, a w szczególności dowodu z opinii biegłego (art. 27 ust. 1), jak również w razie istnienia takiej potrzeby oddanie badanej osoby pod obserwację w zakładzie leczniczym (art. 27 ust. 2).

Realizacja tych zadań mających na celu należyte wyjaśnienie sprawy i wydanie orzeczenia zgodnego z prawem obwarowana została obowiązkiem stawienia się na rozprawie, której postępowanie dotyczy, jak również obowiązkiem poddania się badaniom przez biegłego albo obserwacji w zakładzie leczniczym, z możliwością jej przymusowego doprowadzenia przez organ Milicji Obywatelskiej w razie uchylania się od powyższych obowiązków (art. 30).

Konsekwencją wydanego przez sąd prawomocnego orzeczenia o obowiązku poddania się leczeniu jest jego wykonanie w sposób i w trybie przewidzianym w ustawie.

Odmienne stanowisko, według którego wykonanie orzeczenia sądowego miałoby być uzależnione od dobrowolności poddania się jego wykonaniu przez osobę, której dotyczy, podważałoby nie tylko powagę orzeczenia sądowego, lecz ponadto pozostawałoby w sprzeczności z treścią samej ustawy. Stosownie bowiem do przepisu art. 32 ust. 1 ustawy wezwanie przez sąd osoby, w stosunku do której orzeczony został prawomocnie obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, do stawienia się dobrowolnego w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu, obwarowane zostało zagrożeniem zastosowania przymusu w wypadku uchylenia się od wykonania tego obowiązku, a niezastosowanie się tej osoby do wezwania sądu nakłada na sąd obowiązek jej doprowadzenia do zakładu leczniczego przez organ Milicji Obywatelskiej (art. 32 ust. 3).

W przedstawionej w pytaniu prawnym Ministra Sprawiedliwości sytuacji prawomocnego orzeczenia sądowego orzekającego o obowiązku poddania się leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego wykonanie orzeczenia sądowego następuje w sposób przewidziany w przepisie art. 32 ust. 1 i 3 ustawy.

Wykładnia przepisu art. 32 ust. 2 ustawy wskazuje na obowiązek pobytu osoby poddanej leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, skoro przepis ten zawiera zakaz opuszczania przez nią takiego zakładu bez zezwolenia kierownika zakładu, a konsekwencją samowolnego opuszczenia zakładu jest ponowne jej doprowadzenie do zakładu przez organy Milicji Obywatelskiej (art. 32 ust. 3).

Na przymusowy charakter poddania się leczeniu osoby umieszczonej w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego wskazują również przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 22 ust. 2 ustawy.

W szczególności w świetle rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 maja 1983 r. w sprawie zakładów lecznictwa odwykowego i domów pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu oraz udziału placówek podstawowej opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu oraz rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 maja 1983 r. w sprawie regulaminów stacjonarnych zakładów lecznictwa odwykowego oraz domów pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu (Dz. U. Nr 25, poz. 114 i poz. 115), osoby zobowiązane do leczenia w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, w przeciwieństwie do osób zgłaszających się dobrowolnie do takich zakładów, nie mogą być wypisane z zakładu ani z powodu naruszenia regulaminu, ani w razie samowolnego opuszczenia zakładu, jak również z powodu odmowy poddania się leczeniu (§ 18 pierwszego z wymienionych rozporządzeń i § 13 regulaminu).

Należy zwrócić ponadto uwagę na przepis art. 48 ust. 2 ustawy, w myśl którego dotychczasowe orzeczenia o przymusowym leczeniu wydane na podstawie ustawy z dnia 10 grudnia 1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu uznaje się za orzeczenia dotyczące poddania się obowiązkowi leczenia w rozumieniu ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Ustawodawca dał w tym przepisie wyraz stanowisku, że - jak pod rządami poprzedniej ustawy tak i obecnie - nałożony przez sąd obowiązek poddania się leczeniu pociąga za sobą przymus przeprowadzenia leczenia.

Elastyczność przepisów ustawowych pozwala sądowi na dobór najbardziej właściwych środków leczenia. Osiągnięcie pozytywnych rezultatów z reguły wymaga współdziałania osoby poddanej leczeniu. W tym celu ustawa przewiduje możliwość ustanowienia przez sąd nadzoru kuratora (art. 31 ust. 1), z której sądy powinny szeroko korzystać. Do obowiązków kuratora stosownie do rozporządzenia Ministrów Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 7 maja 1983 r. w sprawie zasad i tryby wykonywania nadzoru nad osobami, w stosunku do których orzeczony został obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu (Dz. U. Nr 25, poz. 110), należy m.in. podjęcie niezbędnych starań, aby osoba zobowiązana do poddania się leczeniu zastosowała się do orzeczenia sądu, udzielanie pomocy w rozpoczęciu i kontynuacji leczenia, współdziałanie z zakładem lecznictwa odwykowego itp.

Przepisy powyższe wskazują na intencje ustawodawcy działania w kierunku realizacji nałożonego obowiązku poddania się leczeniu przy udziale samego zainteresowanego.

Przytoczone poprzednio przepisy ustawy oraz rozporządzeń wykonawczych nie uzasadniają jednak wniosku co do braku obowiązku poddania się leczeniu na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego tylko dlatego, że osoba poddana takiemu leczeniu odmawia współdziałania w jego wykonaniu.

Omawiana ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi nie zawiera przepisu określającego czas pobytu osoby poddanej leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego.

Sąd orzekający o obowiązku leczenia określa jedynie rodzaj zastosowanego leczenia, a mianowicie czy ma się ono odbywać w stacjonarnym czy niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, natomiast nie określa okresu leczenia. Stosownie bowiem do przepisu art. 34 ust. 1 ustawy obowiązek poddania się leczeniu trwa tak długo, jak tego wymaga cel leczenia, nie dłużej jednak niż dwa lata od chwili uprawomocnienia się postanowienia. Z przepisu powyższego wynika zatem, że obowiązek poddania się leczeniu wygasa w każdym wypadku z upływem dwóch lat od chwili uprawomocnienia się postanowienia sądowego, a więc również w wypadku, gdy cel leczenia w tym czasie nie został osiągnięty.

Osiągnięcie celów leczenia, polegające na uzyskaniu pozytywnych wyników tego leczenia, będzie uzasadniać orzeczenie przez sąd o ustaniu obowiązku leczenia przed upływem okresu dwuletniego, o którym mowa w art. 34 ust. 1 ustawy (art. 34 ust. 4).

Okoliczność, że czas leczenia determinuje osiągnięcie jego celu, nie oznacza jednak, że w razie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego pobyt w tym zakładzie może trwać przez czas ograniczony jedynie okresem dwuletnim od chwili uprawomocnienia się orzeczenia sądowego, jeżeli cel leczenia nie został wcześniej osiągnięty.

Poddanie obywatela obowiązkowi leczenia w zakładzie stacjonarnym lecznictwa odwykowego wkracza głęboko w sferę jego wolności osobistej i nie może przekraczać granic zakreślonych przepisami prawa.

Wykładnia przepisu art. 34 ust. 1 ustawy nie może nastąpić bez uwzględnienia rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 maja 1983 r. w sprawie regulaminów stacjonarnych zakładów lecznictwa odwykowego oraz domów pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu, wydanego na podstawie delegacji zawartej w art. 22 ust. 2 pkt 3 omawianej ustawy.

W szczególności przepis § 2 regulaminu stacjonarnego zakładu lecznictwa odwykowego stanowi, że okres pobytu w oddziale odwykowym nie powinien przekraczać trzech miesięcy, a w oddziale detoksykacyjnym - czternastu dni. Termin trzymiesięczny stanowi górną granicę okresu pobytu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego również w wypadku, gdy w ramach tego leczenia osoba poddana takiemu leczeniu leczona była w oddziale detoksykacyjnym i w oddziale odwykowym.

Zakreślona w wymienionym wyżej regulaminie granica czasowa pobytu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego podyktowana doświadczeniem lekarskim nie oznacza, że w każdym wypadku po upływie powyższego okresu cel leczenia został osiągnięty i ustał obowiązek dalszego leczenia. Nadzór bowiem nad przebiegiem leczenia sprawuje sąd i od jego decyzji będzie zależało, czy obowiązek dalszego leczenia ustał czy też obowiązek ten nadal trwa w innej postaci, a mianowicie dalszego leczenia w niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Stosownie bowiem do przepisu art. 34 ust. 2 ustawy w czasie trwania obowiązku poddania się leczeniu sąd może na wniosek kuratora po zasięgnięciu opinii zakładu leczniczego zmienić postanowienie w zakresie rodzaju zakładu leczenia odwykowego.

Jeśli zatem cel leczenia w okresie trzymiesięcznego pobytu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego nie został osiągnięty i zachodzą podstawy do kontynuowania obowiązku poddania się leczeniu, sąd dokonuje zmiany swego postanowienia co do rodzaju zakładu leczenia odwykowego.

Mając powyższe względy na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 29 ustawy z dnia 15 lutego 1982 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54) podjął przytoczoną w sentencji uchwałę.

OSNC 1984 r., Nr 12, poz. 208