Uchwała z dnia 1982-03-22 sygn. III CZP 5/82

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 5/82

Uchwała z dnia 22 marca 1982 r.

Przewodniczący: sędzia SN M. Sychowicz (sprawozdawca). Sędziowie SN: J. Ignatowicz, J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Adeli D. z udziałem Tadeusza D. i innych o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Toruniu postanowieniem z dnia 3 grudnia 1981 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy punkt pierwszy uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 22 marca 1971 r. III CZP 91/70 (OSNCP z 1971 r. z. 10, poz. 168) stosuje się również w sytuacji, gdy spadkodawca oświadczy ustnie w obecności dwóch świadków swą ostatnią wolę wobec innych funkcjonariuszy państwowych niż wyszczególnieni w art. 951 § 1 k.c., np. wobec sołtysa?;

w przypadku odpowiedzi negatywnej na pytanie pierwsze: czy do sporządzenia testamentu szczególnego z art. 952 § 1 k.c. wystarczy obawa rychłej śmierci subiektywnie odczuwana przez spadkodawcę, czy też powinna to być obawa uzasadniona obiektywnie chorobą i jej charakterem, nieszczęśliwym wypadkiem lub tym podobnie?"

podjął następującą uchwałę:

Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c., spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, który oświadczył swą ostatnią wolę wobec sołtysa, że sołtys jest osobą powołaną do przyjęcia takiego oświadczenia, może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., wskutek której zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Uzasadnienie

Rozpoznając sprawę o stwierdzenie nabycia spadku po Marcie N., zmarłej dnia 6.III.1980 r. Sąd Rejonowy w Toruniu ustalił, że spadkodawczyni w dniu 6.III.1980 r. sporządziła testament, którym powołała do całości spadku wnioskodawczynię Adelę D. i jej męża Henryka D. Testament został sporządzony w ten sposób, że spadkodawczyni w obecności dwóch świadków oświadczyła swą ostatnią wolę ustnie wobec sołtysa wsi G. Zdaniem Sądu Rejonowego testament ten, jako testament przewidziany w art. 951 k.c. (tzw. testament allograficzny), jest nieważny, gdyż zawiera oświadczenie ostatniej woli spadkodawczyni złożone wobec osoby nie wymienionej w powołanym przepisie. Ponieważ nie zachodziła obawa rychłej śmierci spadkodawczyni, nie jest możliwe uznanie tego testamentu za testament szczególny z art. 952 k.c. (tzw. testament ustny). W tej sytuacji postanowieniem z dnia 15 maja 1981 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po Marcie N. wraz z wchodzącym w jego skład gospodarstwem rolnym podlega dziedziczeniu ustawowemu i nabyły go osoby wymienione w tym postanowieniu w odpowiednich częściach.

W toku rozpoznawania rewizji wnioskodawczyni od wymienionego postanowienia powstały przytoczone w sentencji niniejszej uchwały zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości, które Sąd Wojewódzki w Toruniu w trybie art. 391 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Testament allograficzny można sporządzić w ten sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swą ostatnią wolę ustnie wobec osoby wymienionej w art. 951 § 1 k.c. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 5 lutego 1974 r. III CZP 64/73 (OSNCP 1974, z. 7-8, poz. 121), do przyjęcia oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy w trybie art. 951 § 1 k.c. jest uprawniony naczelnik gminy i sekretarz biura gminy, a w razie utworzenia wspólnej rady nadzorczej miasta i gminy - również zastępca naczelnika miasta i gminy. Osobą więc uprawnioną do współdziałania w sporządzeniu testamentu allograficznego nie jest sołtys. Testament allograficzny sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadczy swą ostatnią wolę wobec sołtysa, jest nieważny (art. 958 k.c.).

Pierwsze z zagadnień prawnych przedstawionych przez Sąd Wojewódzki nawiązuje do punktu 1 uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1971 r. III CZP 91/70 (OSNCP 1971, z. 10, poz. 168), według którego "nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c., spowodowana niezachowaniem obowiązującego przepisu prawa, może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę jako testamentu ustnego".

Zagadnienie to sprowadza się do zaistniałej w sprawie wątpliwości, czy nieważność testamentu allograficznego spowodowana złożeniem oświadczenia ostatniej woli przez spadkodawcę wobec sołtysa, zamiast wobec osoby powołanej do przyjęcia takiego oświadczenia, może być - tak jak nieważność testamentu allograficznego spowodowana niezachowaniem obowiązującego przepisu prawa - uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 k.c., wskutek której zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Pozytywne rozstrzygnięcie tej wątpliwości może umożliwić potraktowanie testamentu sporządzonego przez spadkodawczynię jako testamentu szczególnego, przewidzianego w art. 952 k.c., i w razie spełnienia innych wynikających z tego przepisu przesłanek warunkujących możność sporządzenia tego testamentu stwierdzenie na jego podstawie nabycia spadku po spadkodawczyni.

Jeszcze pod rządem art. 82 pr. spadk., którego odpowiednikiem jest art. 952 k.c., judykatura uznawała za szczególną okoliczność w rozumieniu tego przepisu, wskutek której sporządzenie testamentu zwykłego byłoby niemożliwe lub bardzo utrudnione, niezachowanie przez osobę, wobec której spadkodawca oświadczył ostatnią wolę, przepisu prawa określając formę testamentu allograficznego (art. 80 pr. spadk.), powodujące nieważność takiego testamentu. Stanowisko to znalazło wyraz zwłaszcza w orzeczeniach Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1951 r. C 1325/51 (OSN 1952, z. 3, poz. 84), z dnia 10 września 1954 r. I CR 1026/54 (NP 1955, z. 12, s. 110) i z dnia 21 października 1961 r. 4 CR 644/61 (OSNCP 1962, z. 4, poz. 145).

Powołana uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1971 r. III CZP 91/70 rozciągnęła powyższą tezę na sytuację wynikającą ze stanu faktycznego sprawy, w której zapadła, gdy osoba, wobec której spadkodawca oświadczył ostatnią wolę w trybie art. 951 k.c., nie zachowała dyspozycji art. 942 k.c., który to przepis stanowi, że testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Tak więc uchwała Sądu Najwyższego, o której mowa, uznała za dopuszczalne potraktowanie za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., wskutek której zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, także niezachowanie przepisu prawa spoza zakresu przepisów dotyczących formy testamentu allograficznego.

W ukształtowaniu przytoczonej judykatury niewątpliwie znaczącą rolę odegrały względy natury społecznej, mianowicie dążenie do poszanowania ostatniej woli spadkodawcy, który dopełniając wymagań, jakie mu stawia porządek prawny, w pełnym zaufaniu zwrócił się do organu urzędowego i nie mógł przewidzieć, że jego rozporządzenia testamentowe ulegną unicestwieniu wskutek niedbalstwa czy nieumiejętności odpowiedniego organu. Nauka prawa zwróciła ostatnio uwagę na te względy, podkreślając, iż niepodobna odmówić im doniosłego znaczenia.

Takie same względy natury jurydycznej i społecznej, które legły u podstaw wskazanego wyżej orzecznictwa, w szczególności uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1971 r. III CZP 91/70, uzasadniają udzielenie takiej odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne jak w sentencji niniejszej uchwały.

Sformułowanie art. 952 § 1 k.c., w którym to przepisie ustawodawca zrezygnował z przykładowego wykluczenia - jak to miało miejsce w art. 82 pr. spadk. - szczególnych okoliczności, wskutek których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, wskazuje, że okoliczności te powinny być rozumiane szeroko i że swoboda oceny tego, co może być uznane za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., nie jest ograniczona treścią tego przepisu.

Okoliczność, że sołtys jest przedstawicielem samorządu mieszkańców wsi i wykonuje szereg zleconych mu czynności z zakresu administracji państwowej (por. art. 88 i nast. ustawy z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych - tekst jedn.: Dz. U. z 1975 r. Nr 26, poz. 139 z późn. zm. oraz § 8 i nast. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie zasad i trybu wyboru, zakresu działania oraz obowiązków i praw sołtysa i podsołtysa - Dz. U. Nr 49, poz. 319 z późn. zm.) może rodzić mylne przekonanie, że sołtys jest organem administracji terenowej w systemie rad narodowych i że tak jak naczelnik gminy, sekretarz biura urzędu gminy i zastępca naczelnika miasta i gminy, jest osobą uprawnioną do współdziałania w sporządzeniu testamentu allograficznego. Nie będąc uprawnionym do dokonywania tego rodzaju czynności, sołtys powinien odmówić przyjęcia oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy. Jeżeli jednak tego nie czyni, umacnia jedynie błędne przeświadczenie spadkodawcy, że sporządza on testament z zachowaniem obowiązującego prawa.

Wybór przez spadkodawcę formy testamentu allograficznego i sporządzenie przez niego testamentu w przeświadczeniu, że testament ten, jako testament allograficzny, jest ważny, czyni w przekonaniu spadkodawcy zbędnym sporządzenie testamentu w innej zwykłej formie (własnoręcznej - art. 949 k.c.) i w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.), a także w formie testamentu allograficznego przed osobą uprawnioną do współdziałania w sporządzeniu takiego testamentu. W konsekwencji prowadzi to - w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. - do niemożliwości zachowania zwykłej formy testamentu lub takiego utrudnienia zachowania tej formy, które praktycznie wyłącza możliwość skorzystania z niej.

Szczególną okolicznością w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. jest zatem niemożność sporządzenia testamentu allograficznego spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, który oświadczył swą ostatnią wolę wobec sołtysa, że sołtys jest osobą powołaną do przyjęcia takiego oświadczenia. Ta szczególna okoliczność powoduje, że zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. W tej sytuacji wypełnione zostają przesłanki przewidziane w art. 952 § 1 k.c., warunkujące możność sporządzenia testamentu szczególnego, jakim jest testament ustny, co umożliwia - w razie spełnienia innych przesłanek, od których zależy ważność tego testamentu - uznanie oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę za taki właśnie testament.

Należy dodać, że za wyrażonym w niniejszej uchwale poglądem przemawia treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1981 r. III CZP 68/80. W uchwale tej bowiem na tle sytuacji, gdy spadkodawca oświadczył swą ostatnią wolę wobec kierownika Urzędu Stanu Cywilnego, Sąd Najwyższy stwierdził, że "nieważność testamentu zwykłego z art. 951 k.c., spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu szczególnego z art. 952 k.c.".

Wobec treści odpowiedzi na pierwsze z przedstawionych przez Sąd Wojewódzki zagadnień prawnych należało pozostawić bez odpowiedzi drugie zagadnienie, ponieważ odpowiedź na nie pozostaje bez wpływu na rozstrzygnięcie sprawy.

OSNC 1982 r., Nr 8-9, poz. 117