Postanowienie z dnia 1981-07-28 sygn. III CRN 113/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 113/81

Postanowienie z dnia 28 lipca 1981 r.

W sytuacji, gdy spadkobiercami są - w myśl art. 961 k.c. - osoby, którym spadkodawca przeznaczył w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, spłatę należną spadkobiercy określa się według jego udziału w spadku, określonego stosownie do tego przepisu, a nie według wartości przeznaczonych mu przedmiotów.

Przewodniczący: sędzia SN R. Czarnecki. Sędziowie SN: K. Piasecki, S. Rudnicki (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Ireny K. z udziałem Ireny M. o dział spadku po Teresie M. na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Nowym Sączu z dnia 23 października 1980 r.

uchylił zaskarżone postanowienie w punkcie I i III oraz poprzedzające je postanowienie Sądu Rejonowego w Nowym Targu z dnia 30 czerwca 1980 r. w części orzekającej o spłatach (punkt V) i przekazał sprawę w tym zakresie wymienionemu Sądowi, pozostawiając mu orzeczenie o opłacie od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie

Dokonując działu spadku - gospodarstwa rolnego - pozostałego po Teresie M., zmarłej dnia 23.I.1974 r., po której na mocy testamentu nabycie spadku w zakresie gospodarstwa rolnego stwierdzone zostało na rzecz Ireny K. w 365/578 częściach i na rzecz Ireny M. w 213/578 częściach, Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 30.VI.1980 r. należące do spadku gospodarstwo rolne z częściami składowymi i inwentarzem przyznał na własność uczestniczce Irenie M., od której zasądził na rzecz wnioskodawczyni spłatę z jej udziału w kwocie 250.000 zł płatną w ratach rocznych po 25.000 zł, poczynając od dnia 31.XII.1980 r. Przyznanie gospodarstwa w naturze zostało uzgodnione przez spadkobierczynię. Irena M. prowadzi bowiem spadkowe gospodarstwo, a Irena K. jest trwale niezdolna do pracy.

Ustalając wysokość należnej wnioskodawczyni spłaty, Sąd zsumował wartość gruntu, drzewostanu, budynków, konia i trzech krów - łącznie na kwotę 642.731,50 zł i od tej kwoty wyliczył 365/578 części w kwocie 405.880 zł. Tak wyliczoną spłatę Sąd obniżył do 250.000 zł ze względu na niską dochodowość spadkowego gospodarstwa.

Od postanowienia tego rewizję wniosła Irena K., zarzucając naruszenie przez Sąd Rejonowy art. 216 § 6 k.c. i wnosząc o zasądzenie całej należnej jej spłaty w dwóch ratach, twierdząc, że uczestniczka wyraziła gotowość spłacenia jednorazowo 250.000 zł. Tej ostatniej okoliczności uczestniczka zaprzeczyła w odpowiedzi na rewizję, w której ponadto podniosła argumenty przemawiające jej zdaniem za stanowiskiem Sądu Rejonowego w sprawie obniżenia spłat.

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Wojewódzki zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w części orzekającej o spłatach w ten sposób, że zasądził od uczestniczki na rzecz wnioskodawczyni spłatę w kwocie 405.880 zł płatną w pięciu ratach rocznych po 81.176 zł. Sąd Wojewódzki uznał za trafną rewizję w części dotyczącej wysokości należnej wnioskodawczyni spłaty, a ustalając sposób jej dokonania - powołał się na fakt, że wnioskodawczyni ma lat 80 i przy większej liczbie rat nie otrzymałaby należnej jej spłaty. Natomiast mniejsza niż pięć liczba rat zrujnuje gospodarstwo.

Od tego postanowienia Minister Sprawiedliwości wniósł rewizję nadzwyczajną, w której domagał się uchylenia go wraz z poprzedzającym postanowieniem Sądu Rejonowego w części orzekającej o spłacie i przekazania sprawy w tym zakresie Sądowi Rejonowemu w Nowym Targu. Rewizja nadzwyczajna oparta jest na zarzucie rażącego naruszenia art. 390 § 1, art. 316 § 1 i art. 684 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W rewizji nadzwyczajnej wyrażony jest pogląd, że wartość udziału przysługującego w spadkowym gospodarstwie rolnym Irenie K. wyraża się wartością działek przeznaczonych dla niej w testamencie, a nie ułamkiem obliczonym od wartości całego gospodarstwa rolnego. W związku z tym wymieniono w rewizji nadzwyczajnej sumę 328.612,50 zł jako wysokość należnej wnioskodawczyni spłaty. Pogląd ten jest nietrafny.

Jak wynika z akt sprawy Sądu Rejonowego w Nowym Targu, stwierdzenie dziedziczenia gospodarstwa rolnego na rzecz wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania nastąpiło na podstawie testamentu, w którym spadkodawczyni przeznaczyła każdej z nich poszczególne nieruchomości wchodzące w skład spadkowego gospodarstwa. Kierując się zasadą wyrażoną w art. 961 k.c., sąd określił przypadające wnioskodawczyni i uczestniczce części ułamkowe na podstawie stosunku wartości przeznaczonych im przedmiotów. Z tą chwilą udziały w spadkowym gospodarstwie określone zostały w sposób ostateczny ułamkiem wartości całego gospodarstwa i tylko stosunek ułamka do całości stał się miarodajny do ustalenia spłat. W sytuacji więc wymienionej w art. 961 k.c. spłatę należną spadkobiercy określa udział w spadku, a nie wartość przeznaczonych spadkobiercy w testamencie poszczególnych przedmiotów spadkowych. Wartość zaś należnego wnioskodawczyni udziału wynosi, jak to prawidłowo ustalił Sąd Rejonowy, kwotę 405.880 zł. Należna wnioskodawczyni spłata nie ulega przy tym obniżeniu, ponieważ wnioskodawczyni jest trwale niezdolna do pracy (art. 216 § 6 k.c.). Co do sposobu uiszczenia należnej wnioskodawczyni spłaty rozważenia wymagają następujące okoliczności:

Pełnomocnik wnioskodawczyni oświadczył na rozprawie rewizyjnej przed Sądem Najwyższym, że wnioskodawczyni jest obywatelką czechosłowacką i że wobec tego rozłożenie spłaty na raty nie wchodzi w rachubę, ponieważ stoi temu na przeszkodzie art. XXIII przepisów wprowadzających kodeks cywilny. Otóż kwestia obywatelstwa wnioskodawczyni nie została w sprawie wyjaśniona, jakkolwiek wyniki zebranego w sprawie materiału wydają się okoliczność tę potwierdzać. Nie jest to zaś bez znaczenia, chociaż brzmienie art. XXIII wymienionej ustawy nie uzasadnia wniosku, że niedopuszczalne jest rozkładanie na raty spłaty należnej spadkobiercy gospodarstwa rolnego będącemu obywatelem państwa obcego. Artykuł XXIII § 1 ma tylko to znaczenie, że przyznaje spadkobiercom lub zapisobiercom będącym obywatelami państwa obcego, których prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisu szczególnego, prawo do otrzymania równowartości pieniężnej spadku lub zapisu na zasadach ogólnych, tzn. jak w razie braku wspomnianych wyłączeń lub ograniczeń.

Chodzi tu jednak zawsze o takie wyłączenia lub ograniczenia, które dotyczą prawa do gospodarstwa rolnego. Nie należy do nich uprawnienie przyznane sądowi w art. 212 § 3 k.c. do rozłożenia spłat na raty i oznaczenia terminów ich uiszczenia. Przepis ten bowiem stosuje się przy dziale spadku na podstawie odesłania w art. 1035 w związku z art. 1058 k.c. Ma on więc znaczenie ogólne, nie jest przeto przepisem szczególnym, o którym mowa w art. XXIII § 1 wymienionej ustawy. Prowadzi to do wniosku, że artykuł XXIII § 1 ustawy - przepisy wprowadzające kodeks cywilny nie zawiera zakazu rozłożenia na raty (art. 212 § 3 k.c.) spłaty równowartości pieniężnej spadku lub udziału w spadku należnej spadkobiercy będącemu obywatelem państwa obcego, którego prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1058-1088 k.c.).

Artykuł XXIII § 1 wyłącza natomiast stosowanie do tego rodzaju spadkobierców ograniczeń spłat spadkowych ustanowionych w § 17 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (tekst jedn.: Dz. U. z 1972 r. Nr 31, poz. 215 z późn. zm.).

Określenie bowiem w tym przepisie zasad i sposobu uregulowania spłat na rzecz spadkobierców gospodarstwa rolnego trwale niezdolnych do pracy nastąpiło na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 1076 k.c. zamieszczonym w tytule X księgi czwartej kodeksu cywilnego. Uregulowanie to stanowi ograniczenie prawa do gospodarstwa rolnego na podstawie przepisu szczególnego, o którym mowa w art. XXIII § 1 ustawy. Ustalenie w postanowieniu o dziale spadku spłaty wymaga z mocy art. 212 § 3 k.c. w związku z art. 1035 i 1058 k.c. rozważenia, czy powinna ona być uiszczona w całości czy rozłożona na raty.

W tym ostatnim wypadku sąd powinien określić wysokość i termin uiszczenia rat i odsetek. Wymaga to jednak wyjaśnienia okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej wierzyciela i dłużnika oraz realnych możliwości płatniczych dłużnika w aspekcie dochodowości prowadzonego przezeń gospodarstwa rolnego. Okoliczności tych zaś Sąd Rejonowy nie wyjaśnił w sposób odpowiedni, a Sąd Wojewódzki oparł się na błędnie zrozumianym oświadczeniu uczestniczki do protokołu.

Powoduje to konieczność uchylenia obu zaskarżonych postanowień w zakresie orzeczenia o spłacie i przekazania sprawy w tym zakresie Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania (art. 422 § 2 k.p.c.). Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd ustali przede wszystkim, czy wnioskodawczyni jest obywatelką państwa obcego, a następnie wyjaśni sprawę we wskazanym wyżej kierunku.

OSNC 1982 r., Nr 2-3, poz. 35