Uchwała z dnia 1974-10-18 sygn. III CZP 55/74

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 55/74

Uchwała z dnia 18 października 1974 r.

Przewodniczący: sędzia R. Czarnecki. Sędziowie: S. Dmowski, S. Rudnicki (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Joanny O i Roberta O. przeciwko Teresie S. o zachowek, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Gdańsku postanowieniem z dnia 17 kwietnia 1974 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Według jakiego kursu należy przeliczyć, w celu obliczenia zachowku, wchodzące w skład spadku walory dewizowe znajdujące się w banku szwajcarskim oraz walory dewizowe znajdujące się na rachunku «A» w Banku PKO S.A. w Warszawie?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Przy obliczaniu zachowku ustala się wartość wkładu na oprocentowanym rachunku walutowym krajowca dewizowego "A" w Banku Polska Kasa Opieki S.A. według określonej przez władze Banku na podstawie wytycznych Ministra Finansów relacji, obowiązującej w chwili otwarcia spadku przy skupie bonów Banku PKO za złote obiegowe.

Przy obliczaniu zachowku w sprawie między krajowcami dewizowymi w taki sam sposób ustala się wartość wkładu w obcej walucie wymienialnej na rachunku w banku szwajcarskim.

Uzasadnienie

Powodowie Joanna O. i Robert O. domagali się zasądzenia od pozwanej wymienionych w pozwach kwot tytułem zachowku. Powodowie są dziećmi Witold O., po którym pozwana dziedziczy na podstawie testamentu jako jedyna spadkobierczyni.

Pozwana uznała żądanie pozwu Joanny O. do wysokości 100.000 zł i wniosła o oddalenie tego powództwa w pozostałej części, a powództwa Roberta O. w całości.

Sąd Powiatowy w Gdyni zasądził od pozwanej na rzecz Joanny O. 100.000 zł z odsetkami i oddalił powództwo tejże powódki w pozostałej części, a powództwo Roberta O. w całości.

Sąd Wojewódzki w Gdańsku, rozpoznając sprawę na skutek rewizji powodów, połączył obie sprawy do wspólnego rozpoznania i na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia pytanie prawne wymienione w sentencji niniejszej uchwały, jako zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Według nie kwestionowanych ustaleń Sądu Powiatowego, w skład spadku po ojcu powodów i mężu pozwanej wchodzą m.in. wkłady pieniężne w obcej walucie na rachunkach bankowych: oprocentowanym rachunku walutowym "A" w Banku Polska Kasa Opieki S.A. (4.654,40 dolarów USA) i rachunku w banku szwajcarskim (10.000 dolarów USA). Obie strony są krajowcami dewizowymi.

Jakkolwiek kodeks cywilny nie zawiera wskazówek co do sposobu ustalania wartości spadku, w przeciwieństwie do prawa spadkowego z 1946 r. (art. 160), to jednak z natury rzeczy wynika, że zachowek nie może być obliczony inaczej jak od wartości czystego spadku. Skoro bowiem zachowek wynosi ułamek wartości udziału spadkowego, który by przypadł uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym (art. 991 § 1 k.c.), to sumą wyjściową jest różnica wartości stanu czynnego i biernego spadku, gdyż dopiero ona określa wartość tego, co spadkobiercy przypadło ze spadku. Pod tym względem przepisy kodeksu cywilnego nie różnią się od przepisów prawa spadkowego z 1946 r.

Nie ma też różnicy co do tego, że podstawą określenia wartości spadku są ceny wolnorynkowe w uczciwym obrocie, chyba że na podstawie szczególnych przepisów albo w braku cen wolnorynkowych wartość poszczególnych składników spadku może być określona na podstawie innych cen. Do takich przepisów należy np. art. 1078 k.c., stanowiący, że oszacowanie gospodarstwa rolnego w celu ustalenia wartości udziałów spadkowych przeprowadza się według przepisów dotyczących sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, które to przepisy określają sposób ustalenia ceny (wartości) gospodarstwa objętego spadkiem.

W związku z przedstawionym zagadnieniem prawnym nasuwa się pytanie, czy istnieją przepisy określające sposób ustalenia w walucie polskiej - w celu obliczenia spadku (zachowku) - wartości wkładów pieniężnych wyrażonych w obcej walucie wymienialnej na rachunku bankowym krajowców dewizowych.

Otóż przepisów takich nie ma, w związku z czym przy ustalaniu wartości spadku (zachowku) należy określić wartość wymienionych wkładów w takiej kwocie pieniężnej wyrażonej w złotych polskich, jaką spadkobierca może uzyskać w wyniku spieniężenia tych wkładów, oczywiście w obrocie legalnym.

Jak wynika z przepisu § 5 zarządzenia Ministra Finansów z dnia 4 kwietnia 1970 r. w sprawie zezwolenia na otwieranie i prowadzenie dla osób fizycznych krajowców dewizowych oprocentowanych rachunków bankowych w walucie zagranicznej (MP Nr 11, poz. 95, MP z 1972 r. Nr 41, poz. 226, MP z 1973 r. Nr 24, poz. 149 i MP z 1974 r. Nr 32, poz. 191), z oprocentowanego rachunku walutowego "A" krajowca dewizowego mogą być dokonywane bez osobnego zezwolenia dewizowego wypłaty m.in. na zakup towarów i nieruchomości oraz usług w eksporcie wewnętrznym przez posiadacza rachunku.

Bank Polska Kasa Opieki S.A. upoważniony został w zarządzeniu Ministra Finansów z dnia 18 maja 1974 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania oraz uprawnień dewizowych Banku Polska Kasa Opieki S.A. (MP Nr 22, poz. 131) w dziedzinie bankowo-kasowej obsługi eksportu wewnętrznego m.in. do emitowania bonów towarowych, upoważniających do zakupu towarów, nieruchomości i usług stanowiących przedmiot eksportu wewnętrznego, oraz do prowadzenia skupu bonów i wypłacania posiadaczowi bonów równowartości w złotych obiegowych według relacji określonej przez władze Banku na podstawie wytycznych Ministra Finansów.

Z przepisów tych wynika, że posiadacz oprocentowanego rachunku walutowego "A" w Banku PKO może dokonywać z tego rachunku operacji w celu uzyskania określonych kwot w walucie obiegowej, przez spieniężenie towarów lub usług nabytych w eksporcie wewnętrznym albo bonów towarowych Banku PKO. Spieniężenie to może nastąpić po cenach wolnorynkowych, nawet odbiegających od określonych przez Bank przy skupie bonów towarowych, jeżeli tylko ceny te nie mają charakteru spekulacyjnego.

Ze względu na możliwość dużej rozpiętości cen poszczególnych towarów i na trudności, jakie wiązałyby się z ustaleniem cen średnich, należy przyjąć za podstawę ustalenia wartości wkładów na oprocentowanych rachunkach "A" lub bonów towarowych Banku PKO - cenę skupu tych bonów według relacji określonej przez władze Banku na podstawie wytycznych Ministra Finansów. Cena ta bowiem jest skalkulowana z uwzględnieniem prawa popytu i podaży i dlatego może być uważana za właściwą.

Podobnie przedstawia się sprawa z wkładem bankowym w obcej walucie wymienialnej w banku szwajcarskim. Na podstawie przepisu § 2 ust. 2 pkt 5 cytowanego wyżej zarządzenia Ministra Finansów z dnia 4 kwietnia 1970 r., na oprocentowane rachunki walutowe "A" krajowców dewizowych mogą być przyjmowane kwoty uzyskane z realizacji mienia spadkowego za pośrednictwem polskich urzędów konsularnych lub innych upoważnionych instytucji. W związku z tym przy obliczaniu zachowku w sprawie między krajowcami dewizowymi należy mieć na uwadze takie same zasady jak przy obliczaniu wartości wkładu na oprocentowanym rachunku walutowym "A". W obu wypadkach realna, efektywna wartość wkładów dla spadkobiercy jest taka sama.

Odpowiedź na pytanie Sądu Wojewódzkiego nie byłaby jednak pełna, gdyby pominąć w niej sprawę, z jakiej chwili należy brać pod uwagę relację obowiązującą przy skupie bonów Banku PKO, relacja ta bowiem jest zmienna. Otóż w tym zakresie obecny stan prawny różni się od poprzedniego, gdyż według prawa spadkowego z 1946 r. (art. 160) wartość stanu czynnego spadku ustalało się przez zestawienie wszystkich należących do spadku praw według stanu ich w chwili otwarcia spadku, ale według wartości w chwili sporządzenia zestawienia. Kodeks cywilny ani nie zawiera odpowiednika takiego przepisu, ani nie rozstrzyga sprawy odmiennie wyraźnym przepisem. Jednakże zmiana stanu prawnego wynika pośrednio z przepisu art. 995 k.c., według którego przy obliczaniu zachowku wartość przedmiotu darowizny doliczalnej oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili otwarcia spadku. W poprzednim stanie prawnym decydująca była wartość darowizny w chwili sporządzania zestawienia (art. 163 § 1 pr. spadk.). Wyraźna zmiana sposobu oszacowania darowizny doliczalnej do spadku stoi na przeszkodzie stosowaniu innego kryterium przy ustalaniu wartości składników majątku spadkowego; nie miałoby to bowiem żadnego racjonalnego uzasadnienia i przez wprowadzenie różnych zasad szacunkowych dla podstawy wymiaru zachowku niepotrzebnie, w bardzo poważnej mierze komplikowałoby ustalenie wartości spadku.

Przeciwko takiemu rozwiązaniu przemawia ponadto okoliczność, że o zakresie odpowiedzialności spadkobiercy wobec uprawnionego do zachowku powinna decydować taka wartość spadku, jaką spadkobierca odziedziczył. Względy słuszności bowiem przemawiają za tym, ażeby o wysokości należnego uprawnionemu zachowku nie decydowały okoliczności przypadkowe, które nastąpiły po nabyciu spadku, czyli po dniu otwarcia spadku (art. 925 k.c.), takie jak np. zmiana cen. Jeżeli miarą zachowku ma być to, co uprawniony uzyskałby w razie dziedziczenia ustawowego (art. 991 § 1 k.c.), to zastosowanie cen z innej chwili niż otwarcie spadku byłoby niekonsekwentne. Prowadziłoby to do wyników przypadkowych i rozstrzygnięć krzywdzących jedną albo drugą stronę. Poza tym przyjęcie za podstawę cen z chwili otwarcia spadku skłania obie strony do szybkiego realizowania zobowiązań z tytułu zachowku, co odpowiada zarówno interesowi społecznemu, jak i interesom samych stron.

Z tych przyczyn ustalenie wartości wymienionych w sentencji uchwały wkładów na rachunkach bankowych powinno nastąpić według relacji obowiązującej przy skupie bonów w chwili otwarcia spadku.

Ponieważ zagadnienie prawne przekazane Sądowi Najwyższemu przez Sąd Wojewódzki dotyczy stosunku prawnego miedzy krajowcami dewizowymi, przeto Sąd Najwyższy ograniczył swoje rozważania tylko do tego stosunku, co znalazło odpowiedni wyraz w sentencji uchwały.

OSNC 1975 r., Nr 12, poz. 163