Uchwała z dnia 1974-04-22 sygn. III CZP 19/74

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/74

Uchwała z dnia 22 kwietnia 1974 r. 

Przewodniczący: sędzia R. Czarnecki. Sędziowie: H. Dąbrowski, J. Pietrzykowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, w sprawie z wniosku Tadeusza O., z udziałem 12 uczestników postępowania, o stwierdzenie nabycia spadku po Helenie Barbarze O. i po Józefie O., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy - Ośrodek w Toruniu postanowieniem z dnia 15 lutego 1974 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Kiedy ustają okoliczności szczególne, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, jeżeli za okoliczności te w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. uznano niezachowanie przez funkcjonariuszy prezydium rady narodowej przepisu prawa, powodujące nieważność testamentu zwykłego z art. 951 k.c.?",

udzielił następujące odpowiedzi:

W wypadku gdy okolicznością szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu ustnego, jest nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c., spowodowana naruszeniem obowiązującego przepisu prawa, ustanie okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności testamentu sporządzonego przez niego w trybie art. 951 k.c.

Uzasadnienie

Sąd Powiatowy stwierdził nabycie przez spadkobierców testamentowych spadków po Helenie Barbarze O., zmarłej dnia 1.VII.1968 r., oraz po Józefie O., zmarłym dnia 6.I.1971 r. - na podstawie testamentów ustnych sporządzonych przez tych spadkodawców w dniu 20.VII.1965 r. Sąd ustalił, że wyżej wymienieni spadkodawcy w dniu 20.VII.1965 r. oświadczyli swą ostatnią wolę wobec zastępcy przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w R. w obecności dwóch świadków oraz że sporządzony został protokół, w którym spisano łącznie oświadczenia obojga spadkodawców. Sąd Powiatowy uznał ten testament za nieważny wobec sporządzenia go z naruszeniem dyspozycji art. 942 k.c., doszedł jednak do wniosku, że istnieją przesłanki potraktowania oświadczeń ostatniej woli spadkodawców jako prawnie skutecznych testamentów ustnych, sporządzonych w formie szczególnej przewidzianej w art. 952 k.c. Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji kilku uczestników postępowania Sąd Wojewódzki na podstawie art. 391 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Dopuszczalność potraktowania testamentu allograficznego, nieważnego z powodu naruszenia przepisów prawa, w szczególności przepisu art. 942 k.c., jako ważnego testamentu ustnego przesądza zasada prawna ustalona w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22.III.1971 r. III CZP 91/70 (OSNCP 1971, poz. 168).

Z cytowanej zasady prawnej wynika, że oświadczenie ostatniej woli każdego ze spadkodawców, złożone wobec funkcjonariusza określonego w art. 951 § 1 k.c. i dwóch świadków, może być potraktowane jako odrębny szczególny testament ustny. Każdy więc taki testament ustny ma samodzielny byt, niezależny od oświadczenia woli drugiego spadkodawcy, którego oświadczenie zostało spisane we wspólnym protokole, obejmującym łącznie oświadczenia woli dwóch spadkodawców. W konsekwencji każdy z takich ustnych testamentów podlega osobno ocenie co do tego, czy nie utracił mocy wskutek upływu terminu przewidzianego w art. 955 k.c.

Ostatnio wymieniony przepis ustala dwie reguły: po pierwsze, ustny testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności uzasadniającej niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu; po drugie, bieg wspomnianego terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Potraktowanie testamentu allograficznego jako testamentu ustnego (szczególnego) może mieć miejsce wtedy, gdy testament allograficzny jest nieważny wskutek naruszenia obowiązującego przepisu prawa. Tak więc naruszenie bezwzględnie obowiązującego przepisu prawa przy sporządzaniu testamentu allograficznego, powodujące jego nieważność, jest szczególną okolicznością w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. Okoliczność ta uzasadnia jednak potraktowanie oświadczenia ostatniej woli jako testamentu ustnego, jeżeli następstwem nieważności testamentu allograficznego jest niemożność zachowania zwykłej formy testamentu. Niemożność taka zachodzi przede wszystkim wtedy, gdy spadkodawca nie wie o wadach sporządzonego testamentu allograficznego i o wynikającej stąd jego nieważności. Nieznajomość obowiązujących przepisów prawa pozbawia spadkodawcę, który działa w zaufaniu do organu państwowego, upoważnionego do współdziałania w sporządzaniu testamentów zwykłych przewidzianych w art. 951 k.c., możności skorygowania błędu popełnionego przez funkcjonariusza tego organu, a tym samym pozbawia go możności ważnego oświadczenia swej ostatniej woli w określonej w tym przepisie formie. Nieświadomość skutku w postaci nieważności sporządzonego testamentu allograficznego sprawia ponadto, że spadkodawca pozostaje w błędnym przekonaniu o zgodnym z prawem rozrządzeniu swym majątkiem na wypadek śmierci, a tym samym że nie zachodzi potrzeba ponowienia już dokonanego rozrządzenia przez sporządzenie innego testamentu w zwykłej formie, odpowiadającej prawu. Tak więc wskutek nieudolności funkcjonariusza organu państwowego, uczestniczącego w sporządzaniu testamentu allograficznego, spadkodawca, nie mający świadomości nieważności tego testamentu, jest praktycznie pozbawiony nie tylko możności zrealizowania celu, do którego zmierzał przez sporządzenie tego testamentu, lecz ponadto jest pozbawiony możności usunięcia skutków wynikających z nieważności testamentu allograficznego w drodze sporządzenia innego testamentu w formie zwykłej. Dopóki spadkodawca jest w stanie nieświadomości co do nieważności sporządzonego testamentu allograficznego, dopóty - biorąc realnie - nie ma on możności sporządzenia zgodnego z prawem testamentu zwykłego. Przez czas więc istnienia wspomnianego stanu nieświadomości co do nieważności testamentu allograficznego ulega zawieszeniu bieg sześciomiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 955 k.c. Termin ten może rozpocząć bieg dopiero z chwilą uzyskania przez spadkodawcę informacji o wadliwości prawnej sporządzonego przez niego testamentu allograficznego, powodującej jego nieważność. Dopóki to nie nastąpi, dopóty wspomniany termin sześciomiesięczny nie rozpocznie biegu, a tym samym złożone przez spadkodawcę oświadczenie ostatniej woli, potraktowane jako ustny testament szczególny, zachowa moc.

Wywody powyższe uzasadniają udzielenie odpowiedzi jak w sentencji uchwały. Odpowiedź ta jest naturalną konsekwencją wyżej cytowanej zasady prawnej, ustalonej przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego. Pogląd bowiem, według którego ustny testament szczególny w omawianej sytuacji bezwzględnie traci moc z upływem sześciu miesięcy od sporządzenia nieważnego testamentu allograficznego, jeżeli spadkodawca przeżył ten termin, byłby zaprzeczeniem celu leżącego u podstaw cytowanej zasady prawnej oraz przekreśleniem argumentów, użytych przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dla uzasadnienia tej zasady prawnej.

OSNC 1974 r., Nr 12, poz. 209