Uchwała z dnia 1973-12-08 sygn. III CZP 37/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 37/73

Uchwała z dnia 8 grudnia 1973 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, H. Dąbrowski, S. Dmowski, J. Ignatowicz, J. Krajewski, W. Kuryłowicz, J. Majorowicz, W. Maruczyński, Z. Masłowski, E. Mielcarek, K. Olejniczak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, S. Rudnicki (sprawozdawca), J. Szachułowicz, Z. Trybulski, Z. Wasilkowska, F. Wesely, L. Koprowska-Wypustek, T. Bielecki, H. Paruzal, M. Gintowt, E. Janeczko, Z. Kołodziej, K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy z udziałem przedstawiciela Prokuratury Generalnej PRL, prokuratora Prokuratury Generalnej T. Potapowicza i protokolanta - członka Biura Orzecznictwa SN M. Matuszyńskiej, po rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 1973 r. o podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:

"Jaki jest wzajemny stosunek roszczeń przewidzianych w art. 445 k.c. i w art. 448 k.c., w szczególności czy oba te roszczenia przysługują poszkodowanemu kumulatywnie, czy też dochodzenie przez poszkodowanego zadośćuczynienia za krzywdę na podstawie art. 445 k.c. wyłącza dopuszczalność dochodzenia roszczenia przewidzianego w art. 448 k.c.?",

uchwalił:

W razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych określonych w art. 445 k.c. poszkodowany może dochodzić od sprawcy zarówno zadośćuczynienia pieniężnego (art. 445 k.c.), jak i zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.).

Uzasadnienie

I Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, a także popełnienie czynów wymienionych w art. 445 § 2 k.c. zobowiązuje w sytuacjach określonych przez przepisy kodeksu cywilnego między innymi do zapłaty poszkodowanemu odpowiedniego zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 445 k.c.).

Stosownie do przepisu art. 448 k.c., w razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych poszkodowany może żądać, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody, ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża.

Na tle wymienionych przepisów powstało zagadnienie, jaki jest ich wzajemny stosunek, a mianowicie czy poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę, a ponadto uiszczenia przez sprawcę, który działał umyślnie, odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, czy też przysługuje mu tylko wybór pomiędzy tymi roszczeniami z tym skutkiem, że dokonanie go powoduje wygaśnięcie jednego z nich.

To doniosłe dla praktyki wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych zagadnienie nie zostało dotychczas rozstrzygnięte w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W piśmiennictwie prawniczym natomiast reprezentowane są dwa przeciwstawne poglądy: według pierwszego oba roszczenia wyłączają się wzajemnie, a według drugiego przysługują poszkodowanemu kumulatywnie, ponieważ roszczenie z art. 448 k.c. uzupełnia inne przewidziane w kodeksie środki ochrony dóbr osobistych.

II Do prawidłowego rozstrzygnięcia tego zagadnienia konieczna jest analiza charakteru i funkcji obu roszczeń, która prowadzi do następujących wniosków:

Zadośćuczynienie jest przede wszystkim środkiem rekompensaty krzywdy. Ten kompensacyjny cel zadośćuczynienia ma polegać, zgodnie z językowym znaczeniem, na - z natury rzeczy niedoskonałym - wynagrodzeniu krzywdy przez zaspokojenie w większym zakresie potrzeb poszkodowanego.

W tym celu poszkodowany powinien otrzymać od osoby odpowiedzialnej za szkodę sumę pieniężną o tyle w konkretnych okolicznościach odpowiednią, ażeby mógł za jej pomocą zatrzeć lub co najmniej złagodzić odczucie krzywdy i odzyskać równowagę psychiczną. Nie ma natomiast w art. 445 k.c. podstaw do żądania zasądzenia sumy pieniężnej w takiej wysokości, aby nie tylko stanowiła ona tak rozumiane zadośćuczynienie, ale ponadto jeszcze - ze względu na swą wysokość - realizowała funkcję represji majątkowej.

Dlatego jeżeli konkretne okoliczności sprawy usprawiedliwiają ustalenie wysokości zadośćuczynienia z uwzględnieniem rodzaju i stopnia winy sprawcy, to tylko ze względu na związek przyczynowy między rodzajem i stopniem tej winy a odczuciem przez poszkodowanego wyrządzonej mu krzywdy, a nie w celu majątkowego ukarania sprawcy, jak to słusznie podkreślił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 10.X.1967 r. I CR 224/67 (OSNCP 1968, z. 6, poz. 107).

W przeciwieństwie do tak rozumianego zadośćuczynienia, przysługujące poszkodowanemu roszczenie wobec sprawcy umyślnego naruszenia dóbr osobistych o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.) ma wyraźny charakter represji majątkowej, piętnującej sprawcę za umyślność jego działania. Jest to więc szczególna sankcja wobec sprawcy, który działa umyślnie. Sprawca taki bowiem zasługuje na surowszą odpowiedzialność niż ten, kto żadnej winy nie ponosi (np. w razie odpowiedzialności za skutek) albo kto dopuścił się uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia na skutek nieznacznego niedbalstwa.

Represja ta, realizując wymagania sprawiedliwości społecznej oraz ochrony zasad współżycia społecznego i porządku prawnego, wpływa wychowawczo i prewencyjnie na sprawcę i otoczenie oraz satysfakcjonuje poszkodowanego, wiążąc krzywdę wyrządzoną umyślnym naruszeniem dóbr osobistych z obowiązkiem przysporzenia majątkowego na cele społeczne.

Ten charakter roszczenia z art. 448 k.c. pozwala na zakwalifikowanie go jako środka zmierzającego do udzielenia poszkodowanemu satysfakcji moralnej i tym samym do usunięcia takich skutków naruszenia dobra osobistego, które za pomocą innych środków nie mogą być usunięte, gdyż sama rekompensata nie czyni w tym wypadku zadość wymaganiom porządku prawnego. Tylko w tym znaczeniu można uważać roszczenie z art. 448 k.c. za szczególną formę zadośćuczynienia, co w niczym nie zmienia jej zasadniczego charakteru jako swoistego rodzaju kary cywilnej.

Podobną rolę spełnia w prawie karnym nawiązka przewidziana w art. 448 k.c., nie wyłącza zaś, jeżeli zostało oparte na podstawie art. 59 § 3 i art. 178 § 3 k.k., uważana za odrębny rodzaj kary pieniężnej prawa karnego materialnego. Podobieństwo to miał na uwadze Sąd Najwyższy, wyjaśniając w uzasadnieniu uchwalonej w dniu 25.II.1971 r. zasady prawnej (VI KZP 70/70 - OSNKW 1971, z. 6, poz. 80), że jakkolwiek uwzględnieniu przez sąd karny roszczenia z art. 448 k.c. nie stoi na przeszkodzie możliwość orzeczenia przez tenże sąd nawiązki na podstawie art. 59 § 3 k.k., to jednak w razie uwzględnienia powództwa o roszczenie z art. 448 k.c. orzeczenie nawiązki jest z reguły nieuzasadnione.

Zbliżona funkcja roszczenia z art. 448 k.c. i nawiązki z art. 59 § 3 oraz art. 178 § 3 k.k. nie pozostaje bez wpływu na wykładnię art. 448 k.c. Gdyby bowiem sąd karny zasądził od sprawcy umyślnego uszkodzenia ciała sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, to uznanie, że orzeczenie takie wyłącza prawo poszkodowanego do żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 445 k.c., jeżeli zostało oparte na podstawie art. 59 § 3 k.k., byłoby trudne do zrozumienia. Stanowisko takie prowadziłoby do tego, że art. 448 k.c. zamiast wzmacniać ochronę poszkodowanego osłabiałby ją i w określonych wypadkach mógłby stanowić swego rodzaju privilegium odiosum dla poszkodowanego. Podważałoby to ustanowioną przez kodeks cywilny zasadę pełnego odszkodowania, mającą istotne znaczenie w wypadkach szkód wyrządzonych czynem niedozwolonym, w których ochrona poszkodowanego jest szczególnie intensywna.

Wynikające z tych przesłanek wnioski potwierdza też samo sformułowanie art. 448 k.c., a mianowicie że poszkodowany może żądać "niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody", ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża. Przeciwstawienie tego obowiązku innym środkom potrzebnym do usunięcia szkody majątkowej nie miałoby żadnego znaczenia normatywnego, gdyby obowiązek taki był tylko jednym ze środków naprawienia szkody majątkowej. Tymczasem art. 445 k.c. określa tego, kto doznał krzywdy, mianem poszkodowanego, a nie pokrzywdzonego, jakkolwiek z uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia może nie łączyć się szkoda majątkowa. Prowadzi to z kolei do wniosku, że pojęcie szkody w znaczeniu art. 448 k.c. obejmuje uszczerbek majątkowy i krzywdę, za którą należy się poszkodowanemu zadośćuczynienie pieniężne. Wynika z tego, że gdyby przez pojęcie szkody w rozumieniu art. 448 k.c. należało rozumieć tylko sam uszczerbek majątkowy, wówczas użyte w tym przepisie słowa "niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody" byłyby zbędne, gdyż to samo wynika już z art. 24 § 2 k.c.

Dalszym argumentem, który nie może być pominięty przy wykładni art. 448 k.c., jest lokata tego artykułu. Nasuwa się bowiem wniosek, że zamieszczenie tego przepisu wśród przepisów dotyczących odszkodowania za szkodę majątkową i uszczerbek niemajątkowy, bez żadnej wskazówki wyłączającej możliwość kumulowania określonej w nim sankcji z sankcją określoną w art. 445 k.c., nie mogło być przypadkowe i nie może być uważane za przeoczenie lub brak koniecznej w tym względzie precyzji. Gdyby bowiem było inaczej, wówczas właściwą lokatą art. 448 k.c. byłoby bezpośrednie sąsiedztwo przepisów dotyczących naruszenia dóbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.).

Tak więc wszystkie przedstawione argumenty, oparte na analizie tekstu ustawy, a dotyczące charakteru i funkcji przepisów art. 445 i 448 k.c., wzajemnego stosunku roszczenia z art. 448 k.c. i nawiązki prawa karnego, językowego znaczenia użytych wyrażeń oraz systematyki kodeksowej, prowadzą do wniosku, że w razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych określonych w art. 445 k.c. poszkodowany może dochodzić od sprawcy zarówno zadośćuczynienia pieniężnego (art. 445 k.c.), jak i zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448 k.c.).

III W rozważaniach na temat funkcji roszczenia z art. 448 k.c. zostało podkreślone, że ma ono służyć wzmocnieniu ochrony osoby poszkodowanej umyślnym naruszeniem jej dóbr osobistych w tych wszystkich wypadkach, w których inne środki potrzebne do usunięcia skutków wyrządzonej szkody nie czynią zadość postulatowi tej ochrony.

Ten cel roszczenia z art. 448 k.c. powinien stanowić podstawową dyrektywę jego wykładni. Dyrektywę tę sąd powinien brać pod uwagę szczególnie w tych wszystkich wypadkach, w których poszkodowany nie rezygnuje z zadośćuczynienia, a stan majątkowy sprawcy uzasadnia przypuszczenie, że nadmierne obciążenie go obowiązkiem zapłaty sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża utrudni lub uniemożliwi poszkodowanemu zaspokojenie roszczenia o zadośćuczynienie.

Jeżeli bowiem art. 448 k.c. ma prawidłowo realizować postulat uzupełnienia ochrony praw osoby poszkodowanej umyślnym naruszeniem jej dóbr osobistych, to - w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia albo popełnienia czynów, o których mowa w art. 445 § 2 k.c. - może to nastąpić tylko wtedy, gdy będzie on stosowany w sposób nie ograniczający, chociażby tylko praktycznie, zasady, że poszkodowany powinien zawsze otrzymać pełne zadośćuczynienie z art. 445 k.c. Dlatego roszczenie z art. 448 k.c. powinno być traktowane jako uzupełniające inne przewidziane przez kodeks cywilny środki potrzebne do usunięcia skutków wyrządzonej szkody.

Oznacza to, że o tym, jaka suma pieniężna jest odpowiednia w rozumieniu art. 448 k.c., decydują - oprócz innych kryteriów - zawsze konkretne okoliczności sprawy, a przede wszystkim możliwości majątkowe (stan majątkowy, dochody, tryb życia) sprawcy, chyba że poszkodowany zrzeka się zadośćuczynienia z art. 445 k.c. Jeżeli powództwo o zapłatę sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża wytoczył prokurator, a poszkodowany ani nie wstąpił do sprawy, ani nie złożył stosownego oświadczenia, należy uważać, że zrzeczenie takie nie nastąpiło.

Miarkowanie kwot zasądzonych na podstawie art. 448 k.c. oznacza zawsze ustalanie ich w sposób - w konkretnych okolicznościach - realny w sensie praktycznych możliwości uzyskania przez poszkodowanego zadośćuczynienia, natomiast nie oznacza, że sąd może oddalić powództwo z art. 448 k.c. tylko ze względu na stan majątkowy sprawcy. W krańcowych wypadkach zasądzona na podstawie art. 448 k.c. suma pieniężna może mieć nawet charakter symboliczny.

OSNC 1974 r., Nr 9, poz. 145