Postanowienie z dnia 1972-06-30 sygn. I CR 403/72

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CR 403/72

Postanowienie z dnia 30 czerwca 1972 r.

1. Tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu kodeksu cywilnego (art. 941 k.c.). Odpis testamentu zwykłego, chociażby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem. Zgodnie natomiast z prawem o notariacie wypis testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.) jest równoznaczny z oryginałem.
2. Jeżeli spadkodawca sporządzi kilka identycznych co do treści testamentów - w tej samej dacie lub datach różnych - to wówczas jest kilka jednakowo skutecznych testamentów. Odwołanie (art. 946 k.c.) jednego z tych testamentów nie pozbawia ważności pozostałych, z samego zaś odwołania jednego z nich nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób pozostałe testamenty, chyba że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku.

Przewodniczący: sędzia W. Kuryłowicz (sprawozdawca). Sędziowie: J. Ignatowicz, S. Rudnicki.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie sprawy z wniosku Władysławy M. o stwierdzenie nabycia spadku po Gertrudzie K. na skutek rewizji Mariana K. i Ireny S. od postanowienia Sądu Powiatowego w Ostrowie Wielkopolskim z dnia 24 stycznia 1972 r.,

uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Powiatowemu w Ostrowie Wielkopolskim do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

Zmarła w dniu 25.VIII.1968 r. Gertruda K. pozostawiła w dacie zgonu jako spadkobierców ustawowych: matkę Marię P. (zm. 20.I.1969 r.) oraz siostry: Władysławę M. i Annę K. (zm. 11.X.1969 r.). Na tej podstawie Władysława M. wystąpiła w dniu 5.IX.1968 r. o stwierdzenie nabycia spadku.

W toku postępowania ujawniony został własnoręczny testament spadkodawczyni z dnia 14.VI.1965 r., odnaleziony w jej mieszkaniu przez komornika sądowego podczas czynności zabezpieczenia pozostałego po niej spadku, a następnie otwarty i ogłoszony w Państwowym Biurze Notarialnym w O. Testamentem tym Gertruda K. ustanowiła swymi spadkobiercami (każdego do połowy swego majątku) Irenę S. i Mariana K.

Sąd Powiatowy stwierdził nabycie spadku po Gertrudzie K. na podstawie ustawowego porządku spadkobrania, ustalając, że spadkodawczyni sporządziła dwa własnoręczne testamenty "o identycznej treści", przy czym jeden - kopię oryginału - wręczyła Irenie S., oryginał zaś pozbawiła cech ważności, wobec czego odnaleziony egzemplarz ("podłożony przez nie zidentyfikowaną osobę"), będący tylko kopią testamentu, nie może stanowić podstawy dziedziczenia.

Postanowienie to zaskarżyli w drodze rewizji Irena S. i Marian K., zarzucając sprzeczność ustalenia o sporządzeniu przez testatorkę dwóch testamentów (oryginału i kopii) oraz o odwołaniu oryginału z zebranym w sprawie materiałem, z którego, zdaniem skarżących, wynika, że został sporządzony tylko jeden - nie odwołany - testament własnoręczny, odnaleziony przez komornika w mieszkaniu spadkodawczyni.

Sąd Wojewódzki, rozpoznając rewizję, przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. następujące zagadnienia prawne:

"1) Czy w wypadku gdy spadkodawca sporządził w jednej dacie kilka jednobrzmiących egzemplarzy testamentu, z których każdy odpowiada wymaganiom przewidzianym w art. 949 § 1 k.c., i zaznaczył, iż tylko jeden z nich ma uchodzić za oryginał testamentu - doszedł do skutku tylko jeden testament, czy tyle testamentów własnoręcznych, ile jest egzemplarzy?

2) W razie przyjęcia, że w takim wypadku spadkodawca sporządził tylko jeden testament własnoręczny, czy tym testamentem są wszystkie egzemplarze testamentu razem wzięte, czy też tylko chronologicznie pierwszy egzemplarz jest oryginałem testamentu, a dalsze odpisami testamentu?

3) W razie przyjęcia, że kilka jednobrzmiących egzemplarzy testamentu własnoręcznego tworzy jeden testament, czy do jego odwołania wystarczy zniszczenie przez spadkodawcę tylko jednego egzemplarza testamentu, czy też wymagane jest zniszczenie wszystkich egzemplarzy takiego testamentu o odmiennej treści lub testamentu negatywnego?".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Kodeks cywilny wiąże wszystkie skutki rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci przez testament (art. 941 k.c.) tylko z oryginałem testamentu, tylko bowiem oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu kodeksu cywilnego. Odpis testamentu - z natury rzeczy testamentu zwykłego - nie jest, bez względu na sposób sporządzenia (własnoręcznie przez testatora, fotokopia itp.), testamentem według kodeksu cywilnego, dlatego też pozostaje poza jego uregulowaniem. Z prawa o notariacie wynika jedynie, że wypis - ale nie odpis - aktu notarialnego zastępuje oryginał, jest równoznaczny z oryginałem, co odnosi się także do wypisu testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.). Oczywiście, charakter odpisu, okoliczność, że dany egzemplarz jest odpisem, a nie oryginałem, muszą być niewątpliwe.

2. Kodeks cywilny nie wyłącza dopuszczalności sporządzenia przez testatora kilku testamentów (art. 946 i 947 k.c.), w tym samym lub różnym czasie, o tej samej lub różnej treści.

Jeżeli testator sporządził kilka testamentów o różnej treści, w jednej lub różnych datach, do oceny skuteczności każdego z nich właściwe są przepisy o odwołaniu, w szczególności art. 947 k.c., gdy są różnej daty, a w żadnym z nich nie zaznaczono, że wcześniejszy (poprzedni) został odwołany.

Jeżeli testamenty różnej treści zostały sporządzone w jednej dacie i postanowienia tych testamentów nie dadzą się ze sobą pogodzić, tak że rozrządzenia spadkodawcy z każdego testamentu nie mogą być utrzymane łącznie w mocy (wzajemnie się wyłączają, por. art. 948 k.c.), należy je uznać - z uwagi na brak jasno określonej woli spadkodawcy i niemożność nadania dokonanym rozrządzeniem rozsądnej treści - za pozbawione skutków prawnych i wyłączające możliwość dziedziczenia testamentowego na ich podstawie.

Odmienna jest sytuacja, gdy spadkodawca w tej samej dacie lub w datach różnych sporządził kilka identycznych co do treści testamentów (np. własnoręcznych, notarialnych w różnych biurach notarialnych itp.).

W tym wypadku jest kilka jednakowo skutecznych testamentów, z których każdy stanowi podstawę dziedziczenia, każdy więc podlega otwarciu i ogłoszeniu. Odwołanie jednego testamentu nie pozbawia skuteczności pozostałych, z samego zaś faktu odwołania, pozbawienia cech ważności itp. (art. 946 k.c.) jednego z testamentów nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób czy pozbawił ważności itp. pozostałe testamenty, chyba że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku.

Rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci dokonuje się tylko przez testament. Sposobem istnienia testamentu jest jego forma. Ilekroć forma ta została zachowana, tylekroć dochodzi do skutku testament, stanowiący - każdy dla siebie - podstawę spadkobrania.

3. Sąd orzekający ustalił, że spadkodawczyni sporządziła dwa identyczne co do treści testamenty własnoręczne, z których jeden egzemplarz, pozostawiony u siebie, "gdzieś w 1966 r.", pozbawiła cech ważności przez przekreślenia, drugi zaś egzemplarz oddała Irenie S., przyszłej spadkobierczyni, na zabezpieczenie jej praw do spadku, przy czym tym egzemplarzem jest testament odnaleziony przez komornika.

Dokonane ustalenie budzi istotne zastrzeżenia zarówno co do sporządzenia dwóch testamentów, jak i co do ich odwołania.

Brak egzemplarza testamentu przekreślonego ogranicza zakres postępowania dowodowego w tym przedmiocie tylko do zeznań świadków, ocena zaś tych zeznań narusza art. 233 § 1 k.p.c.

W szczególności sąd orzekający nie rozważył tej występującej w zeznaniach świadków okoliczności, że Gertruda K. jeszcze w 1968 r., m.in. w okresie swej choroby, a zatem w 2 lata po rzekomym unieważnieniu testamentu, potwierdzała jego treść, nie nawiązywała do żadnego odwołania i akceptowała swe rozrządzenie majątkiem, mając przy tym na uwadze testament pozostawiony w domu. Przy ocenie dowodów czyniącej zadość wymaganiom cytowanego przepisu ta okoliczność wymagała wnikliwego rozważenia, m.in. w związku z zeznaniami o fakcie i sposobie "zerwania" testamentu, czemu przeczyłoby późniejsze zachowanie się i postępowanie spadkodawczyni.

Dotyczy to również wręczenia drugiego egzemplarza testamentu Irenie S. Jeżeli wręczenie tego testamentu miało zabezpieczać prawa spadkowe spadkobierczyni, to zupełnie niejasne, a nawet niezrozumiałe jest jej twierdzenie, że żadnego testamentu, z którego wynikałoby jej prawo do spadku, nie miała i nigdy nie był jej wręczony przez Gertrudę K., wobec czego, gdyby nie testament odnaleziony, w ogóle nie byłaby powołana do dziedziczenia. Ten moment został przez Sąd orzekający pominięty przy ocenie dowodów, m.in. i zeznań skarżącej, co do samego faktu wręczenia jej testamentu przez spadkodawczynię, a następnie podłożenia go do szuflady, gdzie został odnaleziony (w jakim celu skarżąca wyzbyła się dowodu swych praw spadkobierczyni, gdy jednocześnie sąd ustala, że odmawiała zwrotu testamentu za życia testatorki, właśnie po to, by nie był "zerwany").

Gdyby zaś przyjąć nawet - mimo wadliwości dokonanych ustaleń - że były sporządzone dwa identyczne testamenty i że jeden z tych testamentów został odwołany, a pozostał ten, który został otwarty i ogłoszony, to w każdym razie zupełnie dowolne jest ustalenie, że ten testament jest tylko kopią unieważnionego. Stwierdzenie zaskarżonego postanowienia, że przedmiotowy testament "zawiera oczywiście kopię oryginału testamentu unieważnionego lub odwołanego przez samą Gertrudę K.", jest całkowicie pozbawione uzasadnienia. Nie tylko nie jest to w sprawie oczywiste (nie wskazuje na to bowiem ani forma, ani treść testamentu), ale brak w tym zakresie jakiegokolwiek w ogóle dowodu, trafnie więc zarzucają skarżący sprzeczność powyższego ustalenia z zebranym materiałem.

Z tych względów, z uwagi na zasadność podstaw zaskarżenia wydanego postanowienia, należało - stosownie do art. 388 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 pkt 3, 4 i 5 k.p.c. - orzec jak w sentencji.

OSNC 1973 r., Nr 3, poz. 49