Wyrok z dnia 1970-10-25 sygn. III CRN 193/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 193/70

Wyrok z dnia 25 października 1970 r.

Nieważność bezwzględna umowy sprzedaży nieruchomości przez Skarb Państwa wchodzi w rachubę w takich wypadkach, gdy przepis, z którego naruszeniem umowa sprzedaży została zawarta, nie pozostawia organowi administracyjnemu decydującemu o sprzedaży, a następnie zawierającemu umowę, na jakąkolwiek ocenę, czy dana nieruchomość ma być sprzedana nabywcy. Jeżeli jednak w rachubę wchodzą różne ewentualności, z których jedna została wybrana przez organ administracji, to nie zachodzi nieważność bezwzględna i strona zainteresowana mogłaby zniweczyć zawartą umowę jedynie przez uchylenie się od skutków oświadczenia woli (art. 84-86 k.c.).

Przewodniczący: Sędzia J. Majorowicz (sprawozdawca).

Sędziowie: Z. Wasilkowska, Z. Trybulski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Skarbu Państwa - Prezydium Rady Narodowej miasta st. Warszawy przeciwko Ludwikowi i Władysławie małżonkom Z. oraz Janowi i Jadwidze małżonkom B. o ustalenie nieważności aktu notarialnego, na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego PRL od wyroku Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z dnia 28 listopada 1969 r., oddalił rewizję nadzwyczajną.

Uzasadnienie

W pozwie z dnia 21 października 1968 r. Skarb Państwa (Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy - Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej) domagał się ustalenia nieważności aktu notarialnego z dnia 5 października 1963 r. nr (...), na mocy którego Skarb Państwa (Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej W., Dzielnicowy Zarząd Gospodarki Mieszkaniowej) oddał w wieczyste użytkowanie na rzecz Ludwika i Władysławy małż. Z. w jednej połowie oraz na rzecz Jana Tadeusza i Jadwigi Józefy małż. B. w drugiej połowie działkę gruntu o pow. 283 m², położoną w W. przy ul. B. nr 1 róg A. nr 19, wpisaną w księdze wieczystej Kw 28319.

Powyższa umowa wieczystego użytkowania gruntu zawarta została - według dalszych twierdzeń pozwu - na podstawie decyzji Dzielnicowego Zarządu Gospodarki Mieszkaniowej w W. z dnia 31 maja 1962 r., zmienionej następnie decyzją z dnia 19 grudnia 1962 r.

Wobec uznania przez Ministerstwo Gospodarki Komunalnej w piśmie z dnia 4 maja 1968 r., że decyzje te zostały wydane bez żadnej podstawy prawnej, zostały one potem decyzją Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy - Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej z dnia 19 sierpnia 1968 r. uchylone, jako nieważne.

Z treści pozwu wynika nadto, że po uchyleniu powyższych decyzji strona powodowa pismem z dnia 3 lipca 1968 r. uchyliła się od skutków prawnych oświadczenia woli, złożonego w wymienionym akcie notarialnym z dnia 5 października 1963 r. pod wpływem błędu. Polegał on na tym, że do działki gruntu oddanej w wieczyste użytkowanie małż. Z i małż. B. włączono część gruntu o pow. 57 m², która wchodziła w skład innej nieruchomości, mianowicie nieruchomości położonej przy ul. A. nr 15 (obecnie A. nr 31). W stosunku zaś do tej drugiej nieruchomości nie został w dacie podjęcia decyzji z dnia 31 maja 1962 r. (zmienionej w dniu 19 grudnia 1962 r.), jak również w dacie zawarcia aktu notarialnego z dnia 5 października 1963 r. rozpoznany wniosek byłej właścicielki tejże nieruchomości, Eugenii C., o przyznanie prawa wieczystego użytkowania. Wniosek ten rozpoznany został dopiero w dniu 24 stycznia 1967 r. przez wydanie decyzji władzy administracyjnej, na mocy której to decyzji nieruchomość ta o pow. 404 m² (w tym - wspomniane 57 m²) została oddana w wieczyste użytkowanie następcom prawnym Eugenii C., tj. Robertowi i Janinie małż. B.

W tych warunkach wobec uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, strona powodowa domagała się ustalenia nieważności wymienionej umowy o wieczystym użytkowaniu.

Uczestniczący w postępowaniu sądowym w charakterze interwenientów ubocznych małż. B. wnosili o uwzględnienie powództwa.

Należy dodać, że pozwani małż. Jan i Jadwiga B. zbyli w 1965 r. na rzecz pozwanych małż. Z. przysługujące im prawo wieczystego użytkowania w stosunku do połowy nieruchomości objętej aktem notarialnym z dnia 5 października 1963 r.

W toku postępowania zmarł pozwany Ludwik Z., przy czym jako następców prawnych zmarłego wskazano jego żonę Władysławę i dwoje nieletnich dzieci: Jerzego oraz Ludwika Z.

Wyrokiem z dnia 20 stycznia 1969 r. (zaocznym w stosunku do niektórych pozwanych) Sąd Powiatowy dla Warszawy-Pragi powództwo oddalił, Sąd Wojewódzki zaś dla m.st. Warszawy wyrokiem z dnia 28 listopada 1969 r. oddalił rewizje Skarbu Państwa i interwenientów ubocznych, uznając je za nieuzasadnione.

Wyrok Sądu Wojewódzkiego zaskarżył rewizją nadzwyczajną Prokurator Generalny PRL wnosząc o uchylenie tego wyroku wraz z poprzedzającym go wyrokiem Sądu Powiatowego dla Warszawy-Pragi i o przekazanie sprawy temu Sądowi Powiatowemu do ponownego rozpoznania.

Skarżący zarzucił powyższym wyrokom rażące naruszenie prawa, w szczególności art. 41 i 76 § 2 popc (art. 58 § 1 i 88 § 2 k.c.), art. 7 dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. z 1945 r. Nr 50, poz. 279) a nadto art. 232, 233 oraz 316 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Zarzutu, że akt notarialny z dnia 5 października 1963 r., na podstawie którego ustanowiono wieczyste użytkowanie gruntu o powierzchni 57 m² na rzecz pozwanych z pominięciem dotychczasowego właściciela nieruchomości lub jego następcy prawnego, jest nieważny, jako sprzeczny z postanowieniami dekretu z dnia 26 października 1945 r., nie można uznać za uzasadniony.

Zgodnie z uchwałą Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1964 r. III CO 12/64 (OSNCP 1964/12 poz. 244), uchylenie ostatecznej uchwały prezydium rady narodowej lub decyzji organu do spraw gospodarki mieszkaniowej po zawarciu umowy sprzedaży nieruchomości na podstawie ustawy z dnia 28 maja 1957 r. o sprzedaży przez Państwo domów mieszkalnych i działek budowlanych (Dz. U. z 1957 r. Nr 31, poz. 132) nie powoduje samo przez się nieważności umowy, jednakże okoliczności, z powodu których uchylenie nastąpiło, mogą mieć znaczenie dla oceny w świetle prawa cywilnego ważności umowy sprzedaży lub dopuszczalności uchylenia się od skutków prawnych zawartego w niej oświadczenia woli.

Powyższa zasada prawna, wypowiedziana przez Sąd Najwyższy na tle przepisów o sprzedaży nieruchomości, ma zastosowanie do wszystkich tych czynności prawnych, które zostały dokonane na podstawie decyzji władzy administracyjnej, następnie uchylonej, a więc również do ustanowienia prawa wieczystego użytkowania.

Umowa, jak wynika z powyższej uchwały, może być kwestionowana na zasadach ogólnych z dwu powodów: a) z powodu jej nieważności ze względu na sprzeczność z prawem (art. 58 k.c.) albo b) z tego powodu, że oświadczenie strony zainteresowanej zostało dotknięte wadą oświadczenia woli (tzw. nieważność względna - art. 84-88 k.c.).

W rewizji nadzwyczajnej skarżący podaje zarzuty z obu tych podstaw. Nieważność bezwzględna zachodzić ma z tej przyczyny, że został naruszony art. 7 dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. z 1945 r. Nr 50, poz. 279).

W związku z tym podkreślić należy, że - zgodnie z praktyką ustaloną na tle powołanej wyżej zasady zawartej w uchwale Całej Izby SN z dnia 25 kwietnia 1964 r. - nieważność bezwzględna wchodziłaby w rachubę w takich wypadkach, gdy przepis, z którego naruszeniem umowa sprzedaży została zawarta, nie pozostawia organowi administracyjnemu decydującemu o sprzedaży, a następnie zawierającemu umowę, na jakąkolwiek ocenę, czy dana nieruchomość ma być sprzedana danemu nabywcy.

Jeżeli jednak w rachubę wchodzą różne ewentualności, z których jedna została wybrana przez organ administracji, to nie zachodzi nieważność bezwzględna i strona zainteresowana mogłaby zniweczyć zawartą umowę jedynie przez uchylenie się od skutków oświadczenia woli (art. 84-88 k.c.).

W omawianym wypadku pierwsza z podanych wyżej ewentualności nie zachodzi. Zgodnie z art. 7 dekretu z dnia 26 października 1945 r. dotychczasowi właściciele gruntów albo ich następcy prawni mogli, jeśli byli posiadaczami gruntów, zgłosić w ciągu 6 miesięcy od chwili objęcia gruntów przez gminę wniosek o przyznanie im wieczystej dzierżawy przejętego gruntu lub prawa zabudowy, zmienionych następnie na prawo własności czasowej (art. XXXIX § 1 Przepisywprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych z 1946 r.), a później na podstawie art. 41 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach oraz § 2 rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 26 stycznia 1962 r. (Dz. U. z 1962 r. Nr 15, poz. 67) na prawo użytkowania wieczystego. Decyzja o tym, czy prawo to przyznać właścicielowi, należała jednak do władzy administracyjnej, która mogła prawa tego dotychczasowemu właścicielowi gruntu nie udzielić. Podobny wniosek wynika również z przepisów wydanej następnie uchwały Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 1965 r. (M. P. 1965 r. Nr 6 poz. 18), która przyznała dodatkowe terminy do składania tych wniosków.

W konkretnej sprawie trafnie podkreśla Sąd Wojewódzki w zaskarżonym wyroku, że nie bez znaczenia jest okoliczność, iż - jak to wynika z pism: Prezydium DRN W. Wydział Architektury, Nadzoru Budowlanego i Geodezji z dnia 12 września 1967 r. i Prezydium RN W. Wydział Architektury, Nadzoru Budowlanego i Geodezji z dnia 8 stycznia 1968 r., a nadto z pisma Prezydium DRN z października 1968 r. - organy te w aktualnej sytuacji faktycznej i prawnej nie znalazły podstaw do zmiany prawomocnej decyzji, a tym samym wstrzymania budowy domu realizowanego przez Z., jak również zmiany granicy wynikłej z prawomocnego podziału między spornymi działkami.

Jak ustala dalej Sąd Wojewódzki, na nieruchomości pozwanych została już zakończona w październiku 1968 r. budowa w stanie surowym domu jednorodzinnego.

Ustalił również Sąd Wojewódzki, że na wniosek Skarbu Państwa (Prezydium DRN W. Dzielnicowy Zarząd Gospodarki Mieszkaniowej) z dnia 27 czerwca 1963 r. Sąd Powiatowy dla Warszawy-Pragi Wydz. III Ksiąg Publicznych postanowieniem z dnia 3 lipca 1963 r. odłączył z księgi wieczystej Nr Kw 2813-P. działkę o pow. 57 m² i opisał ją w osobnej księdze Nr Kw 28319, do której przyłączył następnie działkę o pow. 226 m², pochodzącą z nieruchomości objętej księgą wieczystą Nr 3013. Jako właściciel nieruchomości objętej w księdze wieczystej Nr Kw 28319 wpisany został Skarb Państwa.

W ramach prawidłowego ukształtowania działek przeznaczonych na zabudowę nieruchomość hipoteczna Nr 2813 o ogólnej powierzchni 404 m² została więc podzielona przez wydzielenie z niej jedynie 57 m² dla utworzenia działki budowlanej z częścią sąsiedniego terenu (Nr hip. 3013) o powierzchni 283 m².

Trafnie stwierdza Sąd Wojewódzki, że tego rodzaju decyzja organu administracyjnego nie sprzeciwiała się normom art. 7 dekretu z dnia 26 października 1965 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy i że wobec tego można by tu jedynie mówić o poniechaniu rozważenia pierwszeństwa dotychczasowego właściciela gruntu do zachowania terenu w całości w formie ubiegania się o przyznanie wieczystego użytkowania. W takim jednak wypadku, zgodnie z tym, co powiedziano już na wstępie, nieważność bezwzględna nie zachodzi.

Pozostaje więc do rozważenia drugi zarzut rewizji nadzwyczajnej co do nieuwzględnienia przez Sądy okoliczności, że Skarb Państwa uchylił się od skutków złożonego w umowie użytkowania wieczystego oświadczenia woli. Również i tego zarzutu nie można uznać za uzasadniony. Jeżeli bowiem nawet uznać za słuszny pogląd, że Skarb Państwa zawierając umowę działał pod wpływem błędu - ponieważ czynność związana z przyznaniem prawa wieczystego użytkowania gruntu na rzecz pozwanych małż. Z. i małż. Jana i Jadwigi B., jako nowonabywców, wchodziłaby w zakres kompetencji Dzielnicowego Zarządu Gospodarki Mieszkaniowej W. stosownie do przepisów ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. z 1961 r. Nr 32, poz. 159), natomiast ustanowienie prawa wieczystego użytkowania na rzecz małż. B. jako następców prawnych b. właściciela nieruchomości nr hip. 2813-P. należało do kompetencji Wydziału Gospodarki Terenami Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy, działającego w tym zakresie w trybie przepisów wymienionego dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy - to również wówczas nie zachodzą warunki do uznania uchylenia się od skutków oświadczenia woli za skuteczne, gdyż przekroczony został roczny termin przewidziany w art. 76 § 2 popc (art. 88 § 2 k.c.). Jak to trafnie bowiem przyjął Sąd Wojewódzki, za datę powzięcia przez stronę powodową wiadomości o błędzie należy w każdym razie uznać datę 4 maja 1967 r., w którym to dniu do Wydziału Gospodarki Terenami Prezydium Rady Narodowej w W. wpłynął wniosek Roberta B. o wznowienie postępowania administracyjnego w celu zmiany lub uchylenia decyzji z dnia 31 maja 1962 r. Ta data więc, a nie, jak stwierdza skarżący, data 4 maja 1968 r. (w którym to dniu Ministerstwo Gospodarki Komunalnej poleciło organowi administracyjnemu szczebla wojewódzkiego uznać postępowanie w sprawie przyznania pozwanym prawa wieczystego użytkowania) jest datą początkową, od której biegnie termin z art. 76 § 2 popc (art. 88 § 2 k.c.), w tym bowiem stanie organ kompetentny do rozpoznawania wniosków w trybie przepisów wymienionego dekretu z dnia 26 października 1945 r. powziął wiadomość o powstałym błędzie.

Skoro zaś od 4 maja 1967 r. do daty złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli (3 lipca 1968 r.) upłynął okres dłuższy niż rok, to brak przesłanek przewidzianych do uznania tego oświadczenia za skuteczne.

Z powyższych względów rewizję nadzwyczajną należało oddalić.

OSNC 1971 r., Nr 10, poz. 173