Uchwała z dnia 1971-02-11 sygn. III CZP 93/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 93/70

Uchwała z dnia 11 lutego 1971 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: H. Dąbrowski, Z. Wasilkowska.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stanisława G. przeciwko Annie G. o podział majątku wspólnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Zielonej Górze postanowieniem z dnia 11 listopada 1970 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1) Według jakich zasad należy obliczyć przy zniesieniu współwłasności (po ustaniu wspólności ustawowej) wartość gruntu oddanego w wieczyste użytkowanie?

2) Czy spłata wartości tego prawa może być - stosownie do okoliczności, a zwłaszcza stanu majątkowego współwłaścicieli - obniżona?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

1. Jeżeli postępowaniem o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej objęty jest grunt będący przedmiotem wieczystego użytkowania, wartość tego gruntu ustala się tak jak przy prawie własności, z uwzględnieniem jednak różnic zachodzących między tym prawem a prawem użytkowania wieczystego, a w szczególności z uwzględnieniem proporcji między wykorzystanym a jeszcze nie wykorzystanym okresem wieczystego użytkowania.
2. W razie przyznania prawa wieczystego użytkowania gruntu jednemu z byłych małżonków, spłata należna drugiemu z nich, obliczona według wyżej wskazanych zasad, nie podlega dalszemu obniżeniu.

Uzasadnienie

W toku postępowania o podział majątku wspólnego uczestników postępowania wszczętego po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej na skutek rozwodu ich małżeństwa, orzeczonego wyrokiem Sądu Powiatowego w Zielonej Górze z dnia 23 października 1965 r. Sąd Powiatowy ustalił, że w skład tego majątku wchodzi między innymi zabudowana nieruchomość o powierzchni 31 a, 12 m², położoną w N. przy ul. Armii Czerwonej nr 62. Wspomniana działka gruntu, jak to wynika z wyciągu z księgi wieczystej Kw. Nr 4836 Państwowego Biura Notarialnego w Nowej Soli, stanowi przedmiot wieczystego użytkowania uczestników postępowania. Opłata roczna za jej wieczyste użytkowanie, ustanowione na 99 lat z mocy aktu notarialnego z dnia 16.I.1964 r. Nr Rep. 84/64, wynosi 622 zł, a wartość rynkowa działki wynosi 31.120 zł (zaświadczenie, opinia biegłego). W wyniku podziału dokonanego postanowieniem Sądu Powiatowego z dnia 30 czerwca 1970 r. omawiana działka gruntu przypada uczestniczce postępowania Annie G. według szacunku ustalonego przez biegłego na kwotę 31.120 zł.

Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji obojga uczestników postępowania Sąd Wojewódzki na podstawie art. 391 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Nie ma przepisów, które by normowały sposób ustalenia wartości gruntu, objętego wieczystym użytkowaniem, dla celów związanych z obrotem cywilnoprawnym (art. 237 k.c.) lub podziałem między współużytkownikami wieczystymi. Natomiast w § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 marca 1962 r. w sprawie zasad odszkodowania za wywłaszczenie prawa wieczystego użytkowania (Dz. U. Nr 26, poz. 118) został unormowany sposób szacowania takiego gruntu w postępowaniu wywłaszczeniowym. Mianowicie odszkodowanie za wywłaszczenie gruntu objętego wieczystym użytkowaniem stanowi część odszkodowania, które przysługiwałoby według ustawy wywłaszczeniowej za wywłaszczenie prawa własności tego gruntu, jaka odpowiada nie wykorzystanemu okresowi wieczystego użytkowania. Tak więc według omawianego przepisu jako podstawę ustalenia odszkodowania za grunt stanowiący przedmiot użytkowania wieczystego przyjmuje się odszkodowanie należne w razie wywłaszczenia gruntu będącego przedmiotem prawa własności, z tą tylko różnicą, że ostatnio wymienione odszkodowanie obniża się o taką jego część, która proporcjonalnie odpowiada okresowi trwania użytkowania wieczystego do chwili wywłaszczenia w stosunku do okresu, na który oddano ten grunt w wieczyste użytkowanie.

Zasady powyższe nie odnoszą się wprost do zagadnienia przedstawionego w punkcie 1 postanowienia Sądu Wojewódzkiego, stanowią jednak wskazówkę interpretacyjną, pomocną do wyjaśnienia tego zagadnienia. Użytkowanie wieczyste jest swoistą instytucją prawa rzeczowego, pośrednią między prawem własności a ograniczonymi prawami rzeczowymi. Pomimo formalnego podobieństwa do ostatnio wymienionych praw użytkowanie wieczyste w zakresie swej funkcji społeczno-gospodarczej oraz ze względu na szczególnie długi okres trwania wynoszący z reguły 99 lat (art. 236 § 1 k.c.), i to z możliwością przedłużenia na dalszy okres od 40 do 99 lat (art. 236 § 2 k.c.), wykazuje istotne podobieństwo do prawa własności. Pomimo więc pewnych zasadniczych różnic zachodzących między treścią prawa własności a treścią prawa wieczystego użytkowania, wartość użytkowa gruntu objętego ostatnio wymienionym prawem, jako kategoria ekonomiczna rozpatrywana z punktu widzenia wieczystego użytkownika, jest zbliżona w zasadzie do takiej wartości gruntu będącego przedmiotem własności. Stąd też za uzasadnione należy uznać założenie, że przy ustaleniu wartości gruntu, objętego wieczystym użytkowaniem, dla celów związanych z podziałem między współużytkownikami wieczystymi, podstawą wyjściową do określenia tej wartości jest wartość takiego gruntu jako przedmiotu prawa własności.

Tak rozumiana podstawa wyjściowa wymaga jednak skorygowania ze względu na różnice zachodzące między prawem własności a prawem wieczystego użytkowania. W szczególności wymaga uwzględnienia, że własność nie jest ograniczona w czasie, natomiast prawo wieczystego użytkowania jest wprawdzie ustanawiane na bardzo długi, ale tylko ograniczony okres. Stąd też dla ustalenia wartości prawa wieczystego użytkowania gruntu dla tego ze współużytkowników wieczystych, któremu to prawo przypadnie w wyniku podziału (co ma wpływ na wysokość obciążającej go spłaty lub dopłaty), nie jest obojętna okoliczność co do tego, jak długo trwa już wieczyste użytkowanie i jaki okres pozostał jeszcze do końca terminu, na który oddano grunt w wieczyste użytkowanie. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że inną dla użytkownika wieczystego wartość ma grunt w początkowym stadium ustalonego w umowie okresu użytkowania wieczystego, inną w połowie tego okresu, a jeszcze inną w jego stadium końcowym. Toteż przy przyjęciu wartości gruntu ustalonej jak przy prawie własności należy jednak uwzględnić proporcje między już wykorzystanym a jeszcze nie wykorzystanym okresem wieczystego użytkowania i w konsekwencji dla określenia wartości prawa wieczystego użytkowania przyjąć tę część wartości gruntu obliczonej jak przy prawie własności, jaka proporcjonalnie odpowiada nie wykorzystanemu jeszcze okresowi wieczystego użytkowania.

Przedstawione tu kryterium stanowi zasadniczą wskazówkę do ustalenia realnej wartości gruntu jako przedmiotu wieczystego użytkowania. Kryterium to nie wyłącza w konkretnej sytuacji faktycznej uwzględnienia innych jeszcze okoliczności szczególnych, istotnych dla danego użytkowania wieczystego (np. rodzaju i sposobu użytkowania), okoliczności bowiem takie mogą mieć w wypadkach wątpliwych znaczenie dla dokonania właściwej oceny jako elementy uzupełniające wspomniane wyżej kryterium podstawowe.

Nie do przyjęcia natomiast jest koncepcja obliczenia wartości gruntu objętego wieczystym użytkowaniem według sumy wynikającej z przemnożenia ustalonej dla wieczystego użytkownika opłaty rocznej przez 99 lat, uzyskana bowiem z tego działania kwota dałaby wartość przypadkową, odbiegającą od realiów społeczno-ekonomicznych. Wyrazem nietrafności takiej koncepcji jest niniejsza sprawa, w której opłata za 99 lat wyniosłaby kwotę 61.617 zł (622,40 zł x 99), gdy tymczasem wartość rynkowa gruntu ustalona jak przy prawie własności wynosi 31.120 zł.

Jeszcze bardziej nieprzydatna, jako zupełnie nierealna, jest koncepcja wysunięta na rozprawie rewizyjnej, według której wartość gruntu jako przedmiotu użytkowania wieczystego powinna odpowiadać rocznej opłacie za użytkowanie wieczyste.

Sąd Wojewódzki nie wskazał przyczyn uzasadniających wątpliwość co do tego, czy spłata z prawa wieczystego użytkowania działki gruntu, przypadająca drugiemu z małżonków w wyniku podziału majątku objętego ustawową wspólnością małżeńską, może być - stosownie do okoliczności - obniżona. W związku z tym zagadnieniem należy wyjaśnić, że spłata obliczona od wartości wieczystego użytkowania gruntu według kryteriów przytoczonych w punkcie 1 uchwały nie podlega dalszemu obniżeniu. Do takiej spłaty stosuje się ogólne zasady przewidziane w art. 212 k.c., przepisy zaś zawarte w tym artykule nie przewidują obniżenia spłat lub dopłat, natomiast przewidują oznaczenie przez sąd terminu i sposobu ich uiszczenia, wysokość odsetek oraz sposobu zabezpieczenia. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują możliwość obniżenia jedynie spłat spadkowych, przypadających niektórym spadkobiercom uprawnionym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 1075 § 2 k.c.).

Ostatnio wymieniony przepis nie mógłby jednak mieć zastosowania nawet wtedy, gdyby grunt stanowiący przedmiot wieczystego użytkowania w niniejszej sprawie był gospodarstwem rolnym (co zresztą przez Sądy orzekające nie zostało ustalone). Z art. 216 § 2 k.c. wynika bowiem, że w razie zniesienia współwłasności nieruchomości rolnej (a odpowiednio i współużytkowania wieczystego takiej nieruchomości), która stosownie do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy do wspólnego majątku małżonków, stosuje się nie przepisy o dziale spadku, lecz przepisy o zniesieniu współwłasności nieruchomości rolnej (por. rozdział IX wytycznych z dnia 15.XII.1969 r. III CZP 12/69 - OSNCP 1970, poz. 39). Te ostatnie przepisy nie przewidują możliwości obniżenia spłat, natomiast w myśl art. 216 § 2 k.c. przy podziale majątku należącego do wspólności małżeńskiej nie mają zastosowania ograniczenia obowiązku spłat przewidziane w § 1 tego artykułu.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1971 r., nr 9, poz. 148