Wyrok z dnia 1969-06-27 sygn. III CZP 31/69

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 31/69

Wyrok z dnia 27 czerwca 1969 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: J. Policzkiewicz, E. Mielcarek.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa-Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w D. i Antoniego P. przeciwko Augustynowi i Kazimierze N. o zmianę bądź uchylenie postanowienia Sądu Powiatowego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie postanowieniem z dnia 11 kwietnia 1969 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1) Czy termin z art. 952 § 3 k.c. liczyć należy od dnia otwarcia spadku: a) do zgłoszenia do sądu spadkowego świadków testamentu w myśl art. 661 k.p.c., czy b) do dnia złożenia przed sądem zeznań przez świadków testamentu?

2) Czy spóźnienie terminu z art. 952 § 3 k.c. stanowi naruszenie przepisów dotyczących sporządzenia testamentu, powodując nieważność testamentu z art. 958 k.c., a jeśli nie, to jaki jest skutek naruszenia tego przepisu"?

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Określony w art. 952 § 3 k.c. termin do stwierdzenia treści testamentu ustnego przez zgodne zeznania świadków jest zachowany, jeżeli przewidziane w art. 661 § 1 k.p.c. zawiadomienie ze wskazaniem osób i adresów świadków testamentu zostało wniesione do sądu spadku w terminie sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, choćby świadkowie zostali przesłuchani przez sąd już po upływie tego terminu.

Uchybienie tego terminu powołuje bezskuteczność testamentu ustnego.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 29.IX.1967 r. Sąd Powiatowy w Przemyślu stwierdził nabycie z ustawy przez Skarb Państwa spadku po Marii P., zmarłej dnia 8.III.1967 r.

Postanowieniem z dnia 7.XI.1967 r. Sąd Powiatowy, po rozpoznaniu wniosku Augustyna i Kazimiery N., zmienił wymienione wyżej postanowienie i stwierdził, że spadek po Marii P. na podstawie testamentu z lutego 1967 r. nabyli Augustyn N. i Kazimiera N. po połowie.

W dniu 12.I.1968 r. wpłynął do Sądu Powiatowego w Przemyślu złożony przez Skarb Państwa - Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w D. "wniosek o wznowienie postępowania" w wymienionej ostatnio sprawie. Sąd Powiatowy wniosek ten oddalił, ustalił bowiem, że spadkodawczyni rozrządziła spadkiem na rzecz Augustyna i Kazimiery N. testamentem ustnym, sporządzonym jesienią 1966 r. Sąd ustalił również zachowanie sześciomiesięcznego terminu przewidzianego w art. 952 § 3 k.c. do przesłuchania świadków testamentu ustnego. Wprawdzie świadkowie w niniejszej sprawie stwierdzili treść testamentu ustnego przed Sądem Powiatowym już po upływie sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, jednakże - zdaniem tego Sądu - okoliczność tani e ma istotnego znaczenia, skoro Kazimiera N. wiosną 1967 r. zasięgała u notariusza informacji co do trybu postępowania w razie sporządzenia przez spadkobierczynię testamentu w obecności świadków i skoro po zgłoszeniu się we wrześniu 1967 r. do sekretariatu Wydziału Nieprocesowego w Sądzie Powiatowym w Przemyślu w celu złożenia ustnego wniosku o stwierdzenie nabycia spadku Kazimiera N. otrzymała zalecenie zgłoszenia się do sędziego prowadzącego sprawy nieprocesowe, w konsekwencji czego w dniu 14.X.1967 r. złożyła wniosek o stwierdzenie nabycia spadku.

Przy rozpoznawaniu rewizji Skarbu Państwa wyłoniły się zagadnienia prawne przytoczone wyżej w sentencji uchwały, które Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 391 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Jeżeli ostatnia wola spadkodawcy, oświadczona przez niego ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, nie została zapisana w sposób przewidziany w art. 952 § 2 k.c., to w myśl § 3 tego artykułu "można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem". Postępowanie zmierzające do przesłuchania świadków testamentu ustnego nie zależy do wniosku osób zainteresowanych, zgodnie bowiem z dyspozycją art. 662 k.p.c. sąd spadku wszczyna to postępowanie z urzędu po otrzymaniu zawiadomienia, o którym mowa w art. 661 § 1 k.p.c., tzn. po otrzymaniu informacji o niespisaniu testamentu ustnego oraz o świadkach testamentu ustnego.

Zrealizowanie przez sąd ciążącego na nim obowiązku staje się możliwe z chwilą uzyskania danych o osobach i adresach świadków, gdyż dopiero z tą chwilą realne jest wezwanie świadków na posiedzenie wyznaczone do złożenia przez nich zeznań stwierdzających treść testamentu. Uzyskanie przez sąd pełnych informacji w tym względzie otwiera wprawdzie drogę do stwierdzenia treści testamentu ustnego w sposób wskazany w art. 952 § 3 k.c., jednakże nie oznacza to, że przesłuchanie świadków zawsze będzie możliwe w krótkim czasie od chwili uzyskania przez sąd potrzebnych danych. W praktyce może od tej chwili aż do chwili rzeczywistego przesłuchania świadków upłynąć nieraz dłuższy czas z powodu obiektywnych przeszkód, niezależnych od sądu. Typową przeszkodą może się okazać np. choroba świadka albo jego nieobecność w miejscu zamieszkania, uniemożliwiająca mu stawienie się na wyznaczone posiedzenie. Nie można jednak wyłączyć i takiej ewentualności, że świadek testamentu nie zgłosi się na wyznaczone posiedzenie wskutek zlekceważenia obowiązku złożenia zeznań, co spowoduje zastosowanie przewidzianych przez prawo środków w celu wymuszenia stawiennictwa w sądzie (art. 274 w związku z art. 662 k.p.c.). Te zapewne okoliczności sprawiły, że Sąd Wojewódzki powziął wątpliwość co do tego, jak należy liczyć bieg terminu sześciomiesięcznego przewidzianego do przesłuchania świadków testamentu ustnego.

Celem wprowadzenia do art. 952 § 3 k.c. tego stosunkowo krótkiego terminu było niewątpliwie dążenie do prędkiego wyjaśnienia sytuacji w zakresie podstawy dziedziczenia po konkretnym spadkodawcy oraz dążenie do ścisłego ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy, zanim szczegóły złożonego przez niego oświadczenia nie zatrą się w pamięci świadków bądź nie ulegną zniekształceniu z upływem czasu. Z drugiej jednak strony kodeks cywilny zmierza do możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy. Oba te założenia należy mieć na względzie przy wykładni art. 952 § 3 k.c.

Gdyby treść tego przepisu rozumiało się dosłownie, to należałoby uznać, że skutek przewidziany w tym przepisie zostaje osiągnięty tylko wtedy, gdy w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku zeznania wszystkich świadków (lub wyjątkowo w przewidzianych w tym przepisie okolicznościach zeznania dwóch świadków) zostały przed sądem złożone i zaprotokołowane. Takie gramatyczne rozumienie przepisu uzależniałoby jednak skutki prawne testamentu ustnego od okoliczności przypadkowych (np. choroba lub nieobecność świadka w miejscu zamieszkania, wadliwość doręczenia wezwania na wyznaczone posiedzenie itp.), a nawet od dobrej lub złej woli świadka i jego zdyscyplinowania. Uzależnianie doniosłych prawnie i życiowo skutków od takich elementów przypadkowych byłoby poza tym sprzeczne z podstawową zasadą postępowania cywilnego, według której nie mogą dotknąć osób zainteresowanych ujemne następstwa związane z upływem terminów przedawnienia lub terminów zawitych, jeżeli przed upływem tych terminów zostało wszczęte właściwe postępowanie sądowe.

Dlatego też art. 952 § 3 k.c. nie można interpretować w oderwaniu od ściśle związanych z nim art. 661 i 662 k.p.c. W świetle tych przepisów o wszczęciu przez sąd spadku postępowania zmierzającego do stwierdzenia treści testamentu ustnego może być mowa z tą chwilą, z którą do sądu wpłynęło zawiadomienie umożliwiające stwierdzenie w ten sposób treści testamentu, tzn. z chwilą, gdy sąd powziął wiadomość o osobach i adresach świadków testamentu ustnego. Jeżeli ta chwila mieści się w okresie sześciu miesięcy licząc od dnia otwarcia spadku, to należy uznać, że termin przewidziany w art. 952 § 3 k.c. został zachowany, chociażby świadkowie zostali przez sąd przesłuchani już po upływie tego terminu. Z tą bowiem chwilą sprawa stwierdzenia treści testamentu ustnego stała się aktualna i znalazła się w gestii sądu. Natomiast zbyt daleko idąca, a tym samym dowolna byłaby wykładnia, według której do zachowania wymienionego sześciomiesięcznego terminu miałoby wystarczyć samo zawiadomienie sądu w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku o fakcie sporządzenia przez spadkodawcę testamentu ustnego bez podania istotnych danych co do świadków. Takie zawiadomienie bowiem nie stwarza podstawy do wykonania z urzędu przez sąd spadku obowiązku przewidzianego w art. 662 k.p.c., polegającego na wezwaniu świadków testamentu ustnego na posiedzenie sądowe w celu ich przesłuchania.

Przyjęta przez Sąd Najwyższy w sentencji niniejszej uchwały wykładnia art. 952 § 3 k.c. wskazuje (jeśli chodzi o wynik końcowy i jego uargumentowanie) na podobieństwo do stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20.II.1963 r. I CR 109/63 (OSNCP 1964, poz. 51) w związku z wykładnią art. 35 pr. spadk. Pomimo odmienności poddanych wykładni przepisów, wspólnym elementem zarówno powyższego postanowienia, jak i niniejszej uchwały jest założenie, że nie można terminu zawitego prawa materialnego uznać za uchybiony wtedy, gdy przed jego upływem do sądu wpłynęły dane umożliwiające podjęcie przez sąd właściwych czynności.

2. Sąd Wojewódzki przedstawił również wątpliwości co do tego, jaki skutek prawny, gdy chodzi o byt testamentu ustnego, pociąga za sobą nieprzesłuchanie świadków testamentu ustnego w przewidzianym terminie (oczywiście przy założeniu, że treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w sposób przewidziany w art. 952 § 2 k.c.).

W związku z tym należy wyjaśnić, że brak stwierdzenia treści testamentu w sposób przewidziany w art. 952 § 2 lub § 3 k.c. w terminach określonych w tych przepisach nie powoduje nieważności testamentu ustnego. Nieważność testamentu ustnego, choćby treść jego została stwierdzona w sposób przewidziany w prawie i w odpowiednim terminie, zachodzi wówczas, gdy przy jego sporządzeniu zostały naruszone przepisy art. 956 i 957 k.c. Wynika to wyraźnie z treści art. 958 k.c. Inne wypadki nieważności testamentu, w tym także testamentu ustnego, przewidziane są w kodeksie cywilnym w księdze czwartej w rozdziale I działu I tytułu III, w szczególności zaś w art. 945 k.c.

Przepisy art. 952 § 2 i 3 k.c. mają natomiast to znaczenie, że określają szczególny i wyłączny tryb stwierdzenia treści testamentu ustnego. Treść tego testamentu nie może być stwierdzona w sposób inny niż przewidziany w omawianych przepisach. Jeżeli treść testamentu ustnego nie zostanie stwierdzona zgodnie z wymaganiami zawartymi w tych przepisach albo jeżeli została ona stwierdzona po upływie przewidzianych w nich terminów, to testament ustny nie odniesie żadnego skutku, będzie więc prawnie bezskuteczny.

Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 391 § 1 k.p.c., udzielił odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne jak w sentencji uchwały.

OSNC 1970 r., Nr 2, poz. 23