Uchwała z dnia 1967-01-07 sygn. III CZP 19/66

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/66

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 7 stycznia 1967 r.

Przewodniczący: Prezes Z. Resich. Sędziowie: F. Błahuta, J. Majorowicz, J. Ignatowicz, W. Bryl, Z. Masłowski (sprawozdawca), J. Pietrzykowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w R. przeciwko Krystynie K., Stanisławowi G. i Franciszkowi S. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 25 lutego 1966 r. do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów SN:

"Czy w postępowaniu nakazowym z weksla dopuszczalne jest rozszerzenie (zmiana) podstawy faktycznej i prawnej powództwa przez oparcie żądania na stosunku zobowiązaniowym łączącym strony?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

W postępowaniu nakazowym dopuszczalne jest - po przekazaniu sprawy do sądu na skutek zarzutów - powoływanie się na podstawę faktyczną i prawną wynikającą z łączącego strony stosunku prawnego, w związku z którym został wystawiony dokument uzasadniający wszczęcie postępowania nakazowego.

Uzasadnienie

Postępowanie nakazowe jest postępowaniem odrębnym, unormowanym w przepisach art. 485-497 k.p.c. Stosownie do przepisów art. 485 i 486 k.p.c. przedmiotem postępowania nakazowego mogą być wyłącznie bądź roszczenia o zapłatę kwoty pieniężnej lub o świadczenie innych rzeczy zamiennych, jeżeli roszczenia te wynikają z dołączonych do pozwu dokumentów urzędowych lub prywatnych z podpisami urzędowo poświadczonymi, bądź też roszczenia wynikające z wekslu lub czeku należycie wypełnionego, którego prawdziwość nie nasuwa wątpliwości.

Przedstawione do rozstrzygnięcia pytanie dotyczy zobowiązania wekslowego wystawcy własnego wekslu oraz indosanta.

Jeśli chodzi o stosunki zobowiązaniowe oparte na wekslu, to należy rozróżnić dwie odrębne sytuacje prawne. Pierwsza z nich obejmuje wypadki, gdy roszczenie z wekslu przysługuje posiadaczowi będącemu nabywcą wekslu w drodze indosu, który z wystawcą wekslu nie pozostaje w stosunku cywilnoprawnym i który dla udowodnienia prawnego posiadania weksla musi wykazać się, stosownie do art. 16 pr. weksl., nieprzerwanym szeregiem indosów. Druga zaś sytuacja ma miejsce wówczas, gdy posiadaczem weksla jest osoba, którą z wystawcą łączy stosunek cywilnoprawny będący podstawą wystawienia i wręczenia jej weksla.

Treść przedstawionego pytania wskazuje na to, że zagadnienie nim objęte dotyczy wyłącznie drugiej z wymienionych sytuacji. Dlatego rozważenia wymaga przede wszystkim stosunek, jaki zachodzi pomiędzy zobowiązaniem wynikającym ze stosunku cywilnoprawnego z jednej strony a zobowiązaniem wekslowym opartym na wekslu wystawionym w związku z powyższym cywilnym stosunkiem zobowiązaniowym - z drugiej.

Wystawienie weksla własnego rodzi po stronie wystawcy w stosunku do remitenta zobowiązanie zapłaty sumy wekslowej. Jednakże wystawienie weksla samo w sobie nie stanowi nigdy podstawy ekonomicznej zaciągnięcia zobowiązania wekslowego. Podstawa ta znajduje się zawsze poza stosunkiem wekslowym i ma swoje źródło w jakimś stosunku cywilnoprawnym łączącym wystawcę z remitentem weksla. Wystawienie weksla ma na celu albo nowację istniejącego zobowiązania wystawcy albo też zabezpieczenie takiego zobowiązania już istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości na gruncie określonego stosunku cywilnoprawnego. W pierwszym wypadku, stosownie do art. 506 § 1 k.c., z chwilą wystawienia weksla zobowiązanie cywilne wystawcy wygasa; zamiast niego powstaje zobowiązanie oparte wyłącznie na wekslu. Przeciwko więc zobowiązaniu wekslowemu wystawca nie może również w stosunku do remitenta podnosić zarzutów opartych na stosunku cywilnoprawnym, który już nie istnieje, z wyjątkiem jedynie zarzutu nieważności tego zobowiązania, gdyż nieważność ta pociągałaby za sobą nieważność samej umowy nowacyjnej i tym samym pozbawiałaby remitenta prawa dochodzenia wierzytelności wekslowej.

W drugim wypadku, gdy wystawienie weksla ma na celu zabezpieczenie wierzytelności, zobowiązanie cywilne wystawcy nie wygasa, lecz istnieje nadal. Wskutek tego wierzycielowi przysługuje, obok roszczenia pierwotnego wynikającego ze stosunku cywilnoprawnego, nowe roszczenie oparte na wekslu. Oczywiście przedmiot obu roszczeń jest ten sam i zaspokojenie wierzyciela następuje tylko raz, przy czym z chwilą zaspokojenia wygasa zobowiązanie dłużnika i wierzyciel powinien zwrócić mu weksel. Jeśliby dochodził wierzytelności wekslowej, to spotkałby się z zarzutem, że wierzytelność, na której zabezpieczenie został wystawiony weksel, nie istnieje, że zatem zobowiązanie wekslowe wygasło. Ponieważ weksel jedynie zabezpiecza wierzytelność cywilną, przeto dłużnikowi przysługują przeciwko roszczeniu wekslowemu te wszystkie zarzuty, jakie mu przysługują przeciwko roszczeniu cywilnemu. Sytuacja jednak dłużnika staje się na skutek wystawienia weksla o tyle trudniejsza, że wydanie wierzycielowi weksla stwarza domniemanie istnienia w chwili wydania weksla wierzytelności w wysokości sumy wekslowej i przerzuca w ten sposób ciężar dowodu przeciwnego na dłużnika, gdy tymczasem w braku weksla dowód istnienia i wysokości wierzytelności obciąża wierzyciela.

Uwagi powyższe odnoszą się oczywiście nie tylko do stosunku pomiędzy remitentem a wystawcą weksla, lecz również pomiędzy posiadaczem weksla a którymkolwiek z dłużników wekslowych, jeżeli pomiędzy posiadaczem a dłużnikiem wekslowym istnieje stosunek cywilnoprawny, na podstawie którego został wydany posiadaczowi weksel zaopatrzony w podpis dłużnika lub dłużników. Obojętne jest również, czy dłużnik podpisał weksel jako wystawca, czy też jako poręczyciel lub indosant.

Wierzyciel może dochodzić roszczeń wekslowych bądź w drodze zwykłego procesu, bądź też może skorzystać z postępowania odrębnego, jakim jest postępowanie nakazowe. Jest to postępowanie znacznie uproszczone i przyśpieszone, dające wierzycielowi pewne przywileje procesowe przy jednoczesnym utrudnieniu obrony dłużnikowi.

Ta nierówna sytuacja stron procesowych w postępowaniu nakazowym wynika przede wszystkim z tego, że wydanie nakazu zapłaty, który z chwilą wydania stanowi tytuł zabezpieczenia - a w odniesieniu do roszczeń opartych na wekslu lub czeku staje się, z upływem terminu udzielonego do zaspokojenia roszczenia, tytułem egzekucyjnym - następuje na posiedzeniu niejawnym bez wezwania dłużnika, który może zgłosić swoją obronę jedynie przez wniesienie zarzutów przeciwko nakazowi zapłaty, co powoduje przekazanie sprawy sądowi (art. 495 k.p.c.). Wówczas toczy się postępowanie procesowe na zasadach ogólnych, z tym jednak zastrzeżeniem, że niedopuszczalne jest wniesienie powództwa wzajemnego, oraz że do potrącenia z roszczeniem powoda mogą być przedstawione tylko roszczenia udowodnione dokumentami (art. 493 § 1 i 2 k.p.c.).

Te formalne ograniczenia procesowe nie pozbawiają oczywiście dłużnika w ramach postępowania sądowego, wszczętego na skutek wniesienia zarzutów, do podnoszenia przeciwko roszczeniu z weksla tych wszystkich zarzutów, jakie mu przysługują na podstawie przepisów prawa materialnego. Jeżeli więc łączy go z powodem stosunek prawny cywilny, w związku z którym dłużnik zaciągnął wobec posiadacza weksla zobowiązanie wekslowe, to może on podnosić również wszelkie zarzuty wynikające z tego stosunku (art. 16 pr. weksl.). Jeżeli weksel jest wystawiony in blanco, dłużnikowi przysługuje także zarzut uzupełnienia weksla niezgodnie z zawartym przez strony porozumieniem (art. 10 pr. weksl.).

Podniesienie przez dłużnika zarzutów wynikających ze stosunku cywilnego łączącego strony zmusza wierzyciela - w celu ich zwalczenia - do powoływania się na okoliczności faktyczne dotyczące tego stosunku oraz na przepisy prawne ten stosunek normujące. W ten sposób spór z płaszczyzny stosunku prawa wekslowego, na którym oparty był pozew wniesiony w postępowaniu nakazowym, przenosi się na płaszczyznę stosunku prawa cywilnego. Ten ostatni bowiem stosunek rozstrzyga o tym, czy i w jakim zakresie istnieje po stronie dłużnika zobowiązanie wekslowe zaciągnięte wobec wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności cywilnej.

Powoływanie się przez powoda na stosunek prawa cywilnego, w związku z którym wręczony został wierzycielowi weksel, nie stanowi jednak w swej istocie zmiany powództwa. Przedmiotem powództwa pozostaje nadal roszczenie wekslowe, sąd zaś bada jedynie i rozstrzyga, czy i w jakim zakresie podniesione przez dłużnika zarzuty, oparte na stosunku cywilnoprawnym (art. 16 pr. weksl.) lub na zawartym przez strony porozumieniu co do uzupełnienia weksla wystawionego in blanco (art. 10 pr. weksl.), czynią roszczenie wekslowe powoda bezzasadnym. Wynika z tego, że zarówno zarzuty podniesione przez dłużnika, jak i twierdzenie faktyczne powoda zgłaszane na ich odparcie mogą się obracać wyłącznie w granicach roszczenia objętego wekslem.

Rozważania powyższe uzasadniają udzielenie na przedstawione pytanie odpowiedzi zamieszczonej w sentencji uchwały. Ponieważ przy tym udzielona odpowiedź może się odnosić do roszczeń opartych nie tylko na wekslu, ale również na czeku bądź na innych dokumentach, o których mowa w art. 485 i 486 k.p.c., przeto sentencja uchwały używa sformułowania ogólnego, posługującego się terminem "dokument uzasadniający wszczęcie postępowania nakazowego".

OSNC 1968 r., Nr 5, poz. 79