Uchwała z dnia 1964-08-04 sygn. III CO 43/64

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CO 43/64

Uchwała z dnia 4 sierpnia 1964 r.

Przewodniczący: sędzia S. Gross (sprawozdawca). Sędziowie: W. Bryl, R. Czarnecki.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa małol. Henryka B. i Rozalii B. przeciwko Józefowi D. o ustalenie ojcostwa i alimenty, po rozpoznaniu zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Zielonej Górze do rozstrzygnięcia w trybie art. 388 k.p.c.:

"Czy postanowienie sądu wydane w postępowaniu niespornym, ustalające fakty i datę zgonu męża powódki, ma charakter konstytutywny czy deklaratywny oraz w jaki sposób owo stwierdzenie wpływa na uznanie lub oddalenie roszczeń powódki w stosunku do ojca dziecka pozamałżeńskiego na podstawie art. 122 ¹ k.z., jeżeli dziecko powódki zostało poczęte i urodzone w czasie wyłączającym ojcostwo męża powódki (wedle daty ustalonego przez sąd dnia zgonu męża powódki), ale przed wydaniem postanowienia ustalającego ten zgon?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Postanowienie sądu o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratywny, a wydanie go po urodzeniu się dziecka urodzonego w czasie, który w związku ze stwierdzoną datą zgonu męża powódki wyłącza jego ojcostwo, nie stanowi w zasadzie przeszkody do dochodzenia przez powódkę na podstawie art. 122¹ k.z. roszczeń regresywnych od osoby, której ojcostwo zostało przez sąd ustalone.

Sąd Powiatowy w Zielonej Górze wyrokiem z 13 lipca 1963 r. ustalił, że Józef D. jest ojcem Henryka B., syna Rozalii B., urodzonego 5 grudnia 1947 roku, nadał Henrykowi B. nazwisko ojca "D" oraz zasądził od Józefa D. na rzecz Henryka D. do rąk matki Rozalii B. po 300 zł miesięcznie alimentów, poczynając od 4 stycznia 1963 r., a na rzecz Rozalii B. 12.000 złotych tytułem zwrotu wydatkowanej przez nią na utrzymanie i wychowanie syna części kwoty, jaką powinien był pokrywać pozwany Józef D. za okres lat pięciu przed wytoczeniem powództwa.

Na podstawie zeznań świadków i przeprowadzonego dowodu z przesłuchania stron oraz grupowego badania krwi Sąd Powiatowy ustalił, że pozwany obcował fizycznie z Rozalią B. w czasie od lutego do maja 1947 r., tj. w okresie koncepcyjnym, oraz że wynikające z tego - stosownie do art. 47 § 2 kod. rodz. - domniemanie jego ojcostwa nie zostało obalone dowodem z grupowego badania krwi, który ojcostwa pozwanego nie wyłączył. Zasądzenie roszczenia regresowego na rzecz Rozalii B. Sąd oparł na przepisie art. 122¹ kod. zob.

Rozalia B. była żoną Fabiana B., który w czasie drugiej wojny światowej poległ w dniu 24 stycznia 1945 roku w czasie walk o Bydgoszcz. Na skutek wniosku Rozalii B. w dniu 21 czerwca 1963 r. Sąd Powiatowy w Zielonej Górze postanowieniem z dnia 26 lipca 1963 r. stwierdził, że zgon Fabiana B. nastąpił we wskazanej wyżej dacie 24 stycznia 1945 r.

Wymieniony na wstępie wyrok Sądu Powiatowego z dnia 13 lipca 1963 r. zaskarżył pełnomocnik pozwanego Józefa D. rewizją, w toku rozpoznawania której Sąd Wojewódzki w Zielonej Górze postanowieniem z dnia 4 marca 1964 r., wydanym na podstawie art. 388 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia pytanie prawne przytoczone na wstępie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wątpliwość co do charakteru orzeczenia, jaka nasunęła się Sądowi Wojewódzkiemu, dotyczy postanowienia Sądu Powiatowego w Zielonej Górze z dnia 26 lipca 1963 r., w którym stwierdzono, że zgon męża powódki nastąpił w dniu 24 stycznia 1945 roku w Bydgoszczy. Treścią tego postanowienia jest ustalenie faktu biologicznego, jakim jest śmierć człowieka, skutki zaś prawne, które ze zdarzenia tego wynikają, są następstwem samego zdarzenia, a nie następstwem orzeczenia sądowego stwierdzającego to zdarzenie. Jest więc oczywiste, że tego rodzaju orzeczenie ma charakter deklaratywny i że skutki jego sięgają wstecz do daty stwierdzonego zgonu. Nadmienić przy tym należy, że deklaratywny charakter orzeczeń o stwierdzeniu zgonu nigdy nie był poddawany w wątpliwość, gdyż zarówno przedwojenna uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (Zb. O. z 1936 r., poz. 259), o której wspomina Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu swego postanowienia, jak i - krytyczne zresztą - w stosunku do tej uchwały wypowiedzi w piśmiennictwie prawniczym nie dotyczyły orzeczeń w sprawie stwierdzenia zgonu, lecz jedynie orzeczenia o uznaniu za zmarłego.

Z deklaratywnego charakteru postanowienia o stwierdzeniu zgonu wynika, że późniejsze jego wydanie nie może stanowić przeszkody do dochodzenia w drodze regresu roszczeń alimentacyjnych za okres poprzedzający wydanie postanowienia. Zagadnieniem analogicznym zajmował się już Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 grudnia 1954 r. II CO 109/54 (OSN z 1955 r. poz. 83), wydanej na tle sytuacji, w której ustalenie ojcostwa na podstawie przepisów polskiego prawa rodzinnego nastąpiło po wcześniejszym prawomocnym oddaleniu powództwa o alimenty dla dziecka pod rządem niemieckiego kod. cyw. z 1896 roku. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wyrok ustalający ojcostwo ustalił ex tunc stan prawny, z którego wbrew poprzedniemu wyrokowi wynika między innymi w zasadzie obowiązek alimentacyjny ojca względem dziecka istniejący od chwili urodzenia dziecka; w konsekwencji może też nastąpić cessio via legis roszczenia o alimenty, stanowiąca podstawę uprawnień z art. 122¹ k.z. Podobna sytuacja zachodzi wówczas, gdy - jak w danym wypadku - przeszkoda w postaci domniemania pochodzenia dziecka z małżeństwa została następnie usunięta przez orzeczenie stwierdzające zgon męża matki w dacie, która wyłącza takie pochodzenie i tym samym otwiera drogę do ustalenia ojcostwa przez sąd.

Brak przeszkód do dochodzenia roszczeń na podstawie art. 122¹ k.z. nie wyłącza oczywiście możliwości i potrzeby oceny tych roszczeń w świetle art. 3 p.o.p.c., co - zależnie od okoliczności - może doprowadzić do odmowy ochrony prawnej ze względu na zasady współżycia społecznego.

Kierując się przytoczonymi wyżej założeniami, Sąd Najwyższy na przedstawione do rozstrzygnięcia pytanie prawne udzielił odpowiedzi sformułowanej w sentencji.

OSNC 1965r., Nr 3, poz. 38