Sporządzenie testamentu w stanie wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c. i art. 945 § 1 pkt 1 k.c.)

Mimo zasady, iż testament sporządzony pod wpływem wady z art. 945 § 1 k.c. jest nieważny w całości, nie można wykluczyć sytuacji, że wadą oświadczenia woli dotknięte będzie tylko jedno lub kilka rozrządzeń w nim zawartych, inne zaś zostają sporządzone świadomie, zgodnie z wolą spadkodawcy, a więc niewadliwie.

Ustawa rozróżnia sytuację, w której oświadczenie ostatniej woli podjęte jest w sposób wyłączający świadomie powzięcie decyzji i wyrażenie woli od sytuacji braku swobody co do powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Brak świadomości jest więc czym innym niż brak swobody i okoliczności te należy oceniać odrębnie.

Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści.

Oświadczenie testatora jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.

Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli charakteryzuje się brakiem rozeznania, niemożnością zrozumienia posunięć własnych i innych osób, niezdawaniem sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Z kolei spadkodawca będący w stanie braku swobody rozpoznaje wprawdzie sens własnego lub cudzego zachowania, lecz pod wpływem negatywnego oddziaływania pewnych czynników psychicznych następuje u niego wyłączenie możliwości kierowania swym postępowaniem, w tym podejmowania swobodnej decyzji (zob. np. M. Maciejewska-Szałas [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2023, art. 945).

Samo stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje ex definitione nieważności testamentu, Sąd drugiej instancji powinien jasno i precyzyjnie określić, która z postaci wadliwości oświadczenia ostatniej woli zachodziła w okolicznościach sprawy i czy spadkodawca w chwili testowania pozostawał pod jej wpływem (zob. np. B. Kucia, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 6, Spadki, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 945 k.c.; postanowienie SN z 27 czerwca 2019 r., III CSK 346/18).

Zasada, iż testament sporządzony pod wpływem wady z art. 945 § 1 k.c. jest nieważny w całości, nie jest bezwzględna i w okolicznościach konkretnej sprawy może oznaczać, że wadą oświadczenia woli dotknięte będzie tylko jedno lub kilka rozrządzeń, inne zaś zostają sporządzone świadomie, zgodnie z wolą spadkodawcy, a więc niewadliwie.

Postanowienie SN z dnia 14 września 2023 r., II CSKP 390/23

Standard: 80228 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Jakkolwiek podkreśla się konieczność indywidualnego traktowania okoliczności ustalonych w konkretnej sprawie -o pozostawaniu spadkodawcy w stanie wyłączającym świadome testowanie decyduje wpływ zakłóceń jego czynności mentalnych na jego orientację co do znaczenia i skutków podejmowanej czynności. Jeśli okoliczności wskazują, że testator ich nie pojmował - spełniona jest przesłanka nieważności testamentu z art. 945 § 1 pkt 1 k.c. T

Przy ocenie ważności testamentu wyłączenie świadomego powzięcia decyzji oznacza jedynie, że decyzja jest podejmowana bez rozeznania jej znaczenia i skutków, nie zaś, że testator jest nieprzytomny.

Postanowienie SN z dnia 27 czerwca 2019 r., III CSK 346/18

Standard: 80229 (pełna treść orzeczenia)