Naprawienie szkody przez ubezpieczyciela wyłącznie w pieniądzu. Art. 822 § 1 k.c. jako lex specialis wobec art. 363 § 1 k.c.

Zasadniczo poszkodowany może dokonać wyboru naprawienia szkody przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucję naturalną) albo przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, czyli rekompensatę pieniężną (art. 363 § 1 k.c.). W orzecznictwie utrwalone jest obecnie stanowisko, że poszkodowany nie jest pozbawiony możliwości dokonania takiego wyboru także w razie odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody. Przeszkody nie stanowi tu okoliczność, że świadczenie takie zawsze przybiera postać zapłaty sumy pieniężnej; w przypadku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, w miejsce przywrócenia stanu poprzedniego, o którym mowa w art. 363 § 1 k.c., poszkodowany może bowiem żądać równowartości kosztów restytucji, czyli zapłaty kwoty potrzebnej na sfinansowanie naprawy pojazdu we własnym zakresie.

Ograniczenie roszczenia odszkodowawczego do rekompensaty pieniężnej, obliczanej metodą dyferencyjną, zachodzi w razie wystąpienia tzw. szkody całkowitej, tzn. w razie nieopłacalności naprawy uzasadnianej tym, że koszty restytucji przekraczałyby wartość pojazdu sprzed wystąpienia zdarzenia szkodzącego. W takim bowiem przypadku trzeba byłoby uznać, że przywrócenie stanu poprzedniego pociągałoby za sobą dla zobowiązanego nadmierne koszty (art. 363 § 1 zd. 2 k.c.).

Współcześnie stanowisko o przysługiwaniu poszkodowanemu roszczenia odpowiadającego równowartości kosztów (niewykonanej) naprawy pojazdu jest kwestionowane w nauce prawa jako nieznajdujące uzasadnienia w art. 363 § 1 k.c. i stwarzające ryzyko naruszenia zasady kompensacji szkody oraz nieuzasadnionego wzbogacenia się poszkodowanego kosztem zobowiązanego. W związku z tym stanowiskiem podnosi się, że odszkodowanie obliczone metodą kosztorysową zwykle jest wyższe niż roszczenie ustalone metodą dyferencyjną, a po zapłacie odszkodowania nie istnieje możliwość kontroli sposobu spożytkowania środków pieniężnych, w tym weryfikacji, czy służyły one sfinansowaniu naprawy pojazdu. W konsekwencji, wbrew zasadzie kompensacji szkody, stan majątku poszkodowanego jest lepszy niż przed zdarzeniem szkodzącym; poszkodowany uzyskuje bowiem „nadwyżkę” finansową ‎w następstwie tego, że uszczerbek wynikły z uszkodzenia samochodu jest mniejszy niż kwota wypłacona jako równowartość kosztów (nieprzeprowadzonej w istocie) restytucji.

Wobec utrwalenia się w orzecznictwie stanowiska pomijającego przedstawione tu zastrzeżenia, a nawet – co należy podkreślić – przyjmowania w judykaturze, że orzeczenia odmienne od nurtu dominującego świadczą o dopuszczeniu się przez Sądy powszechne rozstrzygnięć niezgodnych z prawem, obecnie w analizie omawianego zagadnienia zwraca się uwagę na to, że dominujące, a krytykowane zapatrywanie powinno przynajmniej honorować zasady wynikające z art. 363 k.c., przywoływanego wszak jako fundament tezy ‎o przysługiwaniu roszczenia o zapłatę równowartości kosztów restytucji.

Konsekwentne stosowanie tej zasady prowadzi natomiast do wniosku, że żądanie zapłaty kosztów nieprzeprowadzonej restytucji nie może być uwzględnione, jeśli przywrócenie stanu poprzedniego nie jest możliwe. W takich bowiem przypadkach zgodnie z art. 363 § 1 zd. 2 k.c. roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu rozumianego jako rekompensata pieniężna obliczana metodą dyferencyjną. Mowa tu w szczególności o dwóch sytuacjach: zbycia uszkodzonego pojazdu, wykluczającego dokonanie jego naprawy przez poszkodowanego, albo samodzielnego naprawienia samochodu, które – wobec dokonania rzeczywistej naprawy pojazdu – nie pozwala na obliczenie odszkodowania w sposób kosztorysowy jako hipotetycznych kosztów przywrócenia stanu poprzedniego, a z pominięciem kosztów rzeczywiście poniesionych (zob. wyrok SN z 10 czerwca 2021 r., IV CNPP 1/21).

W razie naprawienia pojazdu we własnym zakresie uprawniony nie może żądać zapłaty odszkodowania obliczonego metodą kosztorysową, tzn. stanowiącego równowartość kosztów restytucji, czyli hipotetycznych koszów naprawy tego pojazdu.

Niewątpliwie w razie wykonania naprawy samochodu szkoda nie odpowiada wydatkom, które poszkodowany musiałby ponieść w celu restytucji swego majątku (w praktyce: uszkodzonej rzeczy) do stanu, który istniałby, gdyby nie wystąpiło zdarzenie szkodzące. Wobec naprawienia pojazdu kompensacja nie mogła już nastąpić przez zapłatę równowartości hipotetycznych kosztów przywrócenia stanu poprzedniego, bowiem uszczerbek w tej postaci (uszkodzenia samochodu) już nie istniał, a szkoda zmieniła swą postać na wskazane wyżej wydatkowanie własnych aktywów na naprawę pojazdu i ten właśnie uszczerbek podlegał naprawieniu przez ubezpieczyciela poprzez zapłatę równowartości kwoty wyłożonej na przeprowadzenie naprawy.

Wyrok SN z dnia 8 grudnia 2022 r., II CSKP 726/22

Standard: 69057 (pełna treść orzeczenia)

Z art. 822 § 1 k.c., w którym mowa o „zapłaceniu” odszkodowania, wynika, że naprawienie szkody przez ubezpieczyciela może nastąpić wyłącznie w pieniądzu. Przepis ten stanowi regulację szczególną w stosunku do art. 363 § 1 k.c. Nie oznacza to jednak, że eliminuje on po prostu jedno z roszczeń przysługujących poszkodowanemu, ograniczając jego prawa do żądania zapłaty sumy pieniężnej określonej zgodnie z metodą różnicy.

Ze względu na konieczność zapewnienia możliwie pełnej ochrony ubezpieczeniowej bardziej właściwe wydaje się przyjęcie, że art. 822 § 1 k.c. modyfikuje normę wynikającą z art. 363 § 1 k.c. jedynie w ten sposób, iż wynikające z tego ostatniego przepisu roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego in natura w stosunkach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej „przekształca się” w roszczenie o zapłatę kosztów takiej restytucji (tak SN w uz. uchwały z 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11, a także w uz. uchwały z 22 listopada 2013 r., III CZP 76/13, oraz w wyroku z 6 listopada 2015 r., II CSK 58/15).

Uchwała SN z dnia 28 października 2022 r., III CZP 100/22

Standard: 69046 (pełna treść orzeczenia)