Interes prawny organizacji związkowej w ustaleniu istnienia sporu zbiorowego

Organizacja związkowa ma interes prawny w ustaleniu istnienia sporu zbiorowego, co oznacza, że dopuszczalne jest wystąpienie przez nią z powództwem o ustalanie jego istnienia na podstawie art. 189 k.p.c.

Za ustaleniem istnienia sporu zbiorowego niewątpliwe przemawia interes prawny organizacji związkowej, polegający na usunięciu stanu niepewności (wątpliwości) dotyczących istnienia sporu zbiorowego w jego ustawowym rozumieniu, co ma konsekwencje np. odnośnie do oceny legalności ewentualnej akcji strajkowej w aspekcie odpowiedzialności organizacji związkowej jako organizatora strajku. 

Umieszczenie art. 189 k.p.c. w Kodeksie postępowania cywilnego sprawia, że odnosi się on do wszystkich spraw cywilnych wymienionych w art. 1 tego aktu

Przedmiotem ustalenia sądowego w trybie art. 189 k.p.c. są nie tylko prawa i stosunki cywilnoprawne sensu stricto, ale także prawa i stosunki prawne z zakresu indywidulanego i zbiorowego prawa pracy. Te pierwsze regulują przepisy Kodeksu pracy i innych ustaw oraz aktów wykonawczych, a także aktów zaliczanych do autonomicznych źródeł prawa pracy (art. 1 i art. 9 k.p.), natomiast prawa i stosunki prawne z zakresu zbiorowego prawa pracy normują przede wszystkim akty ustawowe, jak ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2019 r., poz. 263; dalej jako ustawa o związkach zawodowych), ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców (jednolity tekst: Dz.U. z 2022 r., poz. 97) i ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2020 r., poz. 123; dalej jako ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych). Sprawy cywilne w rozumieniu art. 1 k.p.c., do których odnosi się art. 189 k.p.c., to zatem także sprawy o prawa podmiotów zbiorowego prawa pracy, w tym prawa i wolności związkowe unormowane w ustawie o związkach zawodowych. Jednym z nich jest wymienione w art. 21 § 1 tej ustawy prawo do prowadzenia – na zasadach ustalonych odrębnymi przepisami - rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy, a także innych porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy. 

Wprawdzie powołania ustawa wyłącza prowadzenie sporu zbiorowego do odrębnego – od sądowego – postępowania, jednak nie oznacza to niedopuszczalności sądowej drogi ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. faktu prawotwórczego, jakim jest stwierdzenie zawiśnięcia między organizacją związkową i pracodawcą sporu zbiorowego. Jeśli bowiem pracodawca uchyla się od wdania się w spór zbiorowy, sądowe ustalenie istnienia owego sporu wyjaśnia występujące między stronami kontrowersje na tym tle. Oczywiście sam spór zbiorowy toczy się wedle reguł określonych w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, ale wyrok sądowy potwierdza prawo związku zawodowego do podejmowania dalszych czynności w ramach tejże procedury (w tym do przeprowadzenia akcji strajkowej) i do zawarcia porozumień regulujących materię wymienioną w art. 1 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (zaliczanych wszak przez judykaturę do źródeł prawa pracy) i ich legalność.

Pogląd o dopuszczalności drogi sądowej w sprawach o ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sprawach dotyczących sporu zbiorowego został zaaprobowany w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2016 r., I PZ 21/15).

Dla porządku trzeba jednak dostrzec, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego sformułowano także pogląd odmienny. W wyroku z dnia 7 czerwca 2017 r., I PK 212/16 Sąd Najwyższy uznał, że skoro w art. 189 k.p.c. chodzi o interes prawny powoda (o jego własny interes), a nie o interes prawny jakichś innych podmiotów, to nie można przyjąć, że związki zawodowe posiadają interes prawny w występowaniu z powództwem dotyczącym ogólnych interesów pracowników, a nie tego związku.

przedmiotem roszczenia o ustalenie istnienia sporu zbiorowego nie jest „ustalenie stosunków dotyczących interesu zbiorowego pracowników”, ale przede wszystkim uprawnień związku jako podmiotu prowadzącego spór i reprezentującego w nim prawa i interesy pracowników, które w sporze zbiorowym mogą być reprezentowane tylko przez związki zawodowe („zasada wyłącznej reprezentacji związkowej” - por. Z. Hajn, Zbiorowe …, rozdział 6.1., J. Żołyński, Ustawa …, komentarz do art. 1 pkt 4, „obligatoryjne przedstawicielstwo o charakterze ustawowym” - por. K.W. Baran [w:] K.W. Baran (red.), Komentarz do ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, [w:] Zbiorowe prawo zatrudnienia. Komentarz, WKP 2019, komentarz do art. 2 pkt 1.1., s. 406). Chodzi zatem w pierwszym rzędzie o interes organizacji związkowej co do usunięcia wątpliwości odnośnie do jej uprawnień i obowiązków, co ma posłużyć rzecz jasna właściwej reprezentacji praw i interesów pracowników. Oczywiście: prowadzenie sporu zbiorowego odbywa się w interesie zbiorowości pracowników, ale przez czytelnie wskazany ustawowo podmiot, który w związku z tym ma własny interes prawny w ustaleniu, czy spór zbiorowy istnieje, czy też nie. W przeciwnym wypadku należałoby przyjąć, że ewentualne powództwo o ustalenie istnienia sporu musiałaby wnieść bezpośrednio właśnie zbiorowość pracowników.

Wyrok SN z dnia 16 marca 2022 r., II PSKP 47/21

Standard: 81914 (pełna treść orzeczenia)

Z art. 1 i art. 2 k.p.c. wynika ogólna zasada dopuszczalności drogi sądowej przed sądem powszechnym w sprawach między równorzędnymi podmiotami z zakresu prawa pracy, w tym z zakresu zbiorowego prawa pracy, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych do właściwości innych sądów i spraw, które ze względu na ich naturę mogą być załatwiane wyłącznie w drodze sporu zbiorowego pracy. 

W sprawie powód – międzyzakładowa organizacja związkowa dochodzi na podstawie art. 189 k.p.c. od pozwanego pracodawcy ustalenia, że spór dotyczący, między innymi wynagrodzeń za pracę pracowników strony pozwanej jest sporem zbiorowym w rozumieniu ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiazywaniu sporów zbiorowych (jednolity tekst: Dz.U. 2015, poz. 295 ze zm.). 

Tak sformułowana sprawa ma charakter sprawy cywilnej. W świetle żądań strony powodowej jest to sprawa o ustalenie stosunku prawnego i wynikających z niego praw i obowiązków między dwoma równorzędnymi podmiotami prawa. Powodowa organizacja związkowa domaga się ustalenia istnienia stosunku prawnego polegającego na tym, że pracodawca i organizacja związkowa pozostają w sporze zbiorowym, z czego wnikają określone przepisami prawa i obowiązki stron, w tym prawo powodowej organizacji do prowadzenia określonego w pozwie sporu zbiorowego pracy.

Postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2016 r., I PZ 21/15

Standard: 64809 (pełna treść orzeczenia)