Funkcje i znaczenie pakietów socjalnych

Praktyka zawierania tak zwanych paktów (pakietów) socjalnych ma (miała) niewątpliwie charakter powszechny, przy czym powstają one nie tylko przy okazji prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (tak zwane porozumienia okołoprywatyzacyjne), często połączonej z przejmowaniem zakładu pracy, ale także przy zwykłym przejęciu zakładu (niepołączonym z prywatyzacją). Zawierane są też tego typu porozumienia bez powiązania z tymi zdarzeniami - w celu stabilizacji warunków zatrudnienia (w literaturze stwierdza się, że służą one „ułożeniu stosunków między pracą a kapitałem”). Już z tego wynika ogromna różnorodność tego typu porozumień, co może częściowo uzasadniać rozbieżność poglądów (orzecznictwa i doktryny) co do ich charakteru i skutków. Ta różnorodność w zasadzie usprawiedliwia ostrożność polskiego prawodawcy w próbie jednolitego uregulowania ich prawnego charakteru. Dlatego też wymagana jest wstrzemięźliwość przy formułowaniu bardzo ogólnych poglądów odnoszących się do wszystkich paktów socjalnych. Pakty socjalne różnią się między sobą przedmiotowym i podmiotowym zakresem regulacji, a także co do układu podmiotów, które je zawierają.

Pakty socjalne są korzystne dla pracowników, którzy uzyskują z reguły gwarancje zatrudnienia w oznaczonym czasie, a więc nie muszą obawiać się utraty miejsca pracy, co w warunkach wysokiego bezrobocia ma dla nich wyjątkowe znaczenie. Porozumienia te zawierają też gwarancje wzrostu wynagrodzeń, z utrzymaniem dotychczasowych składników wynagrodzenia i świadczeń, a nadto w stopniu przekraczającym regulacje ustawowe ukształtowane są w nich uprawnienia w zakresie warunków pracy, ochrony socjalnej, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz akcjonariatu pracowniczego. Z reguły wzrasta też stopień ochrony pracowników przez związki zawodowe.

Zawarcie takich porozumień jest korzystne dla związków zawodowych, gdyż zwiększa się ich autorytet i uprawnienia w sprawach pracowniczych.

Zawarcie paktu socjalnego w przypadku prywatyzacji (przejęcia zakładu pracy) jest korzystne dla inwestora (przejmującego zakład), choć powoduje po jego stronie dodatkowe koszty, które powinien jednak wkalkulować w cenę zakupu, gdyż koszty wynikające z porozumienia są częścią ceny płaconej za przejęcie kontroli nad przedsiębiorstwem. Inwestor uzyskuje jednak w ten sposób poparcie załogi i związków zawodowych oraz zapewnia sobie pokój społeczny. 

W przypadku porozumienia okołoprywatyzacyjnego, jego zawarcie jest korzystne także dla Skarbu Państwa, w którego interesie (także w interesie ogólnospołecznym) leży przeprowadzanie prywatyzacji bezkonfliktowo, w sposób oszczędzający koszty społeczne i materialne, które mogłyby powstać, gdyby prywatyzacja powodowała zwiększenie bezrobocia. W tych porozumieniach z reguły są także zastrzeżone dla Skarbu Państwa kary umowne na wypadek niewykonywania jego postanowień przez inwestora.

Zawarcie paktu socjalnego, okołoprywatyzacyjnego jest korzystne dla wszystkich, a wskazane funkcje, jakie spełnia (w tym zwłaszcza funkcja ochronna) powinny prowadzić do nadania mu szczególnego znaczenia prawnego, nawet z przejściowym obniżeniem w okresie przemian ustrojowo-gospodarczych znaczenia układów zbiorowych pracy. Nikt w zasadzie tego znaczenia nie kwestionuje w aspekcie społecznym i gospodarczym.

Powszechnie przyjmuje się, że wykonanie paktów socjalnych gwarantowane jest możliwością wszczęcia sporu zbiorowego, ze strajkiem włącznie. Należy zauważyć jednak, że ograniczenie się tylko do takiej sankcji pozostaje w sprzeczności z funkcją spełnianą przez pakty socjalne, jaką jest zapewnienie pokoju społecznego. Praktyka (stany faktyczne w rozpoznawanych sprawach) wskazuje też, że tego typu sankcja nie zapewnia spełnienia przez pakty funkcji ochronnej dla interesów pracowniczych. Spory nie dotyczą bowiem z reguły interesów zbiorowych (samego związania pracodawców tymi paktami, gdyż pracodawcy to uznają), lecz roszczeń poszczególnych pracowników (przeważnie byłych pracowników) na tle interpretacji postanowień paktu. W takim przypadku związki zawodowe w ogóle nie mogą wszczynać sporu zbiorowego (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.), a w każdym razie z reguły nie mają dostatecznej do tego motywacji. Przypisanie paktom socjalnym znaczenia porozumień zbiorowych, prawnie dopuszczalnych, ale mających wyłącznie znaczenie gentleman's agreement, niebędących jednak przepisami prawa pracy (a zwłaszcza nierodzących indywidualnych roszczeń pracowniczych względem pracodawcy), jest niezgodne z funkcją jaką spełniają.

Uchwała SN z dnia 23 maja 2006 r., III PZP 2/06

Standard: 58959 (pełna treść orzeczenia)