Środki zgromadzone na rachunku bankowym jako dowód rzeczowy

W dniu 12 stycznia 2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 17 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości (Dz. U. poz. 2447), której art. 4 ust. 1 tej ustawy, najwyraźniej w reakcji na uchwały Sądu Najwyższego w sprawach I KZP 1/21 i I KZP 3/21 wprowadził do Kodeksu postępowania karnego (w Rozdziale 25 - Zatrzymanie rzeczy. Przeszukanie) art. 236b. Przepis ten stanowi, że: § 1. Rzeczą lub przedmiotem w rozumieniu przepisów niniejszego rozdziału są również środki na rachunku. § 2. Postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych może dotyczyć środków na rachunku, jeżeli zostały zatrzymane jako dowód w sprawie. Tym samym, o ile uznać, że takowe istniały, zostały usunięte przeszkody, które sprzeciwiały się uznaniu środków zgromadzonych na rachunku bankowym za dowód rzeczowy, mogący być przedmiotem postanowienia, o którym mowa w art. 86 ust. 13 in fine ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (dalej: ustawa).

Wspomniana regulacja odchodzi od ugruntowanego rozumienia pojęcia „dowód rzeczowy”, trudno jednak zaprzeczyć, że zawiera definicję legalną, której nie sposób ignorować, stanowiącą na gruncie prawa karnego procesowego odpowiednik definicji zawartej w art. 115 § 9 k.k. Zapewne redukuje też gwarancyjną funkcję przepisu art. 86 ust. 13 in fine ustawy

Postanowienie SN z dnia 18 maja 2022 r., I KZP 7/21

Standard: 61241 (pełna treść orzeczenia)

Zgromadzone na rachunku bankowym środki nie są dowodem rzeczowym, o którym mowa w art. 106a ust. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe ( t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1896, z późn. zm.).

Dokonując wykładni przepisu art. 106a ust. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, należy zatem mieć na uwadze, iż ujęte w nim unormowanie głęboko ingeruje we własność prywatną, którą przecież ustrojodawca, w art. 20 Konstytucji RP statuuje jako zasadę ustroju państwa. Według Trybunał Konstytucyjnego wobec braku konstytucyjnej definicji własności prywatnej należy opowiedzieć się za jej jak najszerszym rozumieniem obejmującym własność podmiotów niepaństwowych (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2000 r., sygn. akt K 8/89

Instytucja blokady środków na rachunku bankowym na czas oznaczony, sprowadza się do czasowego uniemożliwienia posiadaczowi rachunku dysponowania i korzystania z całości lub części środków zgromadzonych na każdym rachunku bankowym, w tym przede wszystkim rachunku rozliczeniowym (bieżącym i pomocniczym), rachunku lokat terminowych, czy lokat oszczędnościowych.

W myśl art. 106a ust. 3a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, o których mowa w art. 165a k.k. lub art. 299 k.k., lub wykorzystywania działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem lub przestępstwem skarbowym prokurator może, w drodze postanowienia, wstrzymać określoną transakcję lub dokonać blokady środków na rachunku bankowym na czas oznaczony, nie dłuższy niż sześć miesięcy, również pomimo braku zawiadomienia o którym mowa a art. 106a ust. 1.

W postanowieniu prokurator określa zakres, sposób i termin wstrzymania transakcji lub blokady środków na rachunku. Zakres oznacza kwotowe określenie środków, jakie podlegają blokadzie. Może to być, w zależności od ustaleń w konkretnej sprawie, również kwota mniejsza niż łączna kwota środków dostępnych na rachunku. Nie może to być jednak kwota większa, niż dostępna na rachunku, np. w oczekiwaniu na wpływ na rachunek kolejnych środków.

Instytucja blokady środków finansowych głęboko ingeruje zarówno w wynikające z ustawy uprawnienia posiadacza rachunku, jak i banku, który jest właścicielem środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku. Ustawodawca słusznie zatem w art. 106a ust. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, przewidział instytucję ,,upadku” (ustania) blokady. Jest nim określony moment czasowy związany z upływem terminu wskazanego w tym przepisie.

W doktrynie wskazuje się na cztery funkcje terminu: a) dynamizującą, b) porządkującą, c) gwarancyjną, d) stabilizującą rozstrzygnięcia. Trzymiesięczny termin, o którym mowa w tym przepisie, przede wszystkim ma mobilizować organy prowadzące postępowanie przygotowawcze i dynamizować ich działania. Ważna jest też jego funkcja gwarancyjna. Nie jest to termin instrukcyjny, ma charakter terminu stanowczego. 

Zarówno właściciel środków finansowych objętych blokadą, jak i posiadacz takiego rachunku bankowego, z chwilą ,,upadku’’ blokady odzyskują uprawnienia do dysponowania zgromadzonymi na nim środkami. Trafnie wskazano w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2021 r., I KZP1/21, iż blokady rachunku lub wstrzymania transakcji, można dokonać w stosunku do osoby fizycznej (lub prawnej), która nie tylko jest uznawana na tym etapie postępowania za osobę niewinną, w rozumieniu art. 5 § 1 k.p.k., ale która nie jest nawet podejrzanym w rozumieniu procesowym, gdyż nie postawiono jej dotąd żadnego zarzutu.

Zgodnie z treścią omawianego przepisu nie dojdzie do ,,upadku” blokady środków na rachunku lub wstrzymania transakcji, jeżeli przed upływem trzech miesięcy od daty wydania postanowienia prokuratora o wstrzymaniu transakcji lub blokady środków na rachunku:

1.zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym; lub

2.postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych.

„Środki na rachunku”, o których mowa w art. 106a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, nie stanowią fizycznych obiektów posiadających określone właściwości. Nie stanowią one źródła treści informacyjnej niemającej charakteru pojęciowego, co przecież charakteryzuje dowód rzeczowy.

Dowodem z dokumentu potwierdzającym złożenie określonych środków na rachunku bankowym i dysponowania nimi, będą natomiast np. potwierdzenie wpłaty, czy wypłaty, wyciągi z rachunku i inne tym podobne dokumenty. Mogą mieć one postać zapisu cyfrowego. To dokumenty sprawozdawcze. Ujęte w nich są bowiem określone dane obrazujące operacje na rachunku.

Ustawodawca w demokratycznym państwie prawnym chroni wartości takie jak swoboda działalności gospodarczej (art. 20 Konstytucji RP) i prawo własności (art. 21 ust. 1 Konstytucji RP), a przy ich ograniczaniu bierze pod uwagę wymogi sformułowane w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Gdyby więc opowiedzieć się, pomimo braku właściwości fizycznych pozwalających na potraktowanie ,,środków na rachunku”, jako rzeczy ruchomej, i przyjąć, jak podano w uzasadnieniu Druku sejmowego Nr 1186, że mogą stanowić dowód rzeczowy, przepis art. 106a ust. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, zawierałby normę niespójną aksjologicznie. Z jednej strony, odnośnie do blokady środków na rachunku bankowym przewidziano terminy stanowcze, które wprawdzie oceniane są w literaturze jako za krótkie, ale jednocześnie niewątpliwie stanowią wyraz kompromisu, cyt. „pomiędzy interesem organów ścigania a interesem posiadacza rachunku, w którego konstytucyjnie gwarantowaną wolność majątkową wkracza omawiany środek”. Z drugiej strony, w odniesieniu do postanowienia w przedmiocie dowodu rzeczowego, dotyczącego przecież tych środków, ustawodawca miałby zezwolić na bezterminowe pozbawienie możliwości korzystania ze środków na rachunku bankowym osobę (posiadacza rachunku), której nie postawiono zarzutu popełnienia przestępstwa. Zatem bez konieczności przejścia postępowania karnego z fazy in rem w fazę in personam, istniałaby możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia jednego z najważniejszych atrybutów prawa własności. Przyjęcie takiego rezultatu wykładni analizowanego przepisu, wydaje się w większym stopniu nieracjonalne, niż przyjęcie, iż końcowa części tego przepisu zawiera pustą normę.

Przyzwolenie na de facto bezterminową blokadę środków na rachunku bankowym, przy ,,uznaniu” je za dowód rzeczowy, w żadnym wypadku nie będzie motywowało organów ścigania do podejmowania sprawnych i skutecznych działań.

Uchwała SN z dnia 9 listopada 2021 r., I KZP 3/21

Standard: 56410 (pełna treść orzeczenia)