Wzajemne relacje art. 445 i 448 k.c.

Zadośćuczynienie przewidziane w art. 448 k.c. jest roszczeniem samodzielnym, niezależnym od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, których wybór ustawa pozostawia pokrzywdzonemu. Dopuszczalna jest zatem kumulacja poszczególnych środków ochrony dóbr osobistych przewidzianych w art. 24 i 448 k.c.

Brak jest jakichkolwiek kryteriów szczegółowych określających relacje pomiędzy roszczeniami niemajątkowymi i majątkowymi przysługującymi na wypadek naruszenia dóbr osobistych i z całą pewnością teza o jedynie posiłkowym, uzupełniającym czy drugorzędnym znaczeniu zadośćuczynienia za krzywdę na gruncie art. 448 k.c., co miałoby rzutować na jego wymiar, jak zdaje się sugerować Sąd Apelacyjny, jest za daleko idąca.

Wyrok SN z dnia 7 sierpnia 2014 r., II CSK 552/13

Standard: 67897 (pełna treść orzeczenia)

Między art. 445 i 448 k.c. zachodzi zbieg norm. Oznacza to, że w razie zawinionego naruszenia jednego z dóbr osobistych wymienionych w art. 445 k.c., poszkodowany może domagać się przyznania zadośćuczynienia na podstawie tego przepisu, bądź na podstawie art. 448 k.c., który z kolei przewiduje możliwość zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Wzajemne relacje art. 445 i 448 k.c. wywołują w doktrynie liczne kontrowersje, chodzi przede wszystkim o to, czy art. 448 k.c., który obejmuje naruszenie każdego dobra osobistego w rozumieniu art. 23 k.c., obejmuje swoim zakresem także te, wyraźnie wskazane w art. 445 k.c., i dlaczego ustawodawca pozostawił art. 445 k.c., tworząc swoisty dualizm regulacji w obrębie jednej ustawy. Wyrażane są na ten temat różne zapatrywania, przeważa jednak pogląd, że powstały dualizm jest celowy, gdyż dobra osobiste wymienione w art. 445 k.c., jako podstawowe dla każdego człowieka, zasługują na szczególną ochronę, a taką właśnie umożliwia art. 445 k.c., który pozwala na przyznanie zadośćuczynienia zarówno wtedy, gdy sprawca odpowiada na zasadzie winy, jak i wtedy, gdy odpowiada na zasadzie ryzyka lub słuszności. Natomiast odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. oparta jest wyłącznie na zasadzie winy. W doktrynie podejmowane są różne próby określenia wzajemnego stosunku między art. 445 i 448 k.c. 

Według jednego z poglądów, art. 445 k.c. stanowi lex specialis w stosunku do art. 448 k.c., wobec czego wyłącza jego zastosowanie. Według przeciwnego poglądu, oba przepisy mają równorzędne znaczenie i odrębne pole działania, art. 445 k.c. stanowi wyłączną podstawę przyznania zadośćuczynienia w razie naruszenia wymienionych w nim dóbr osobistych, a art. 448 k.c. dotyczy innych dóbr. 

Wyraża się też zapatrywanie, że pola zastosowania obu przepisów częściowo się krzyżują, a częściowo są w stosunku do siebie autonomiczne. Na przykład, zawinione naruszenie integralności cielesnej w postaci uszkodzenia ciała uzasadnia przyznanie zadośćuczynienia zarówno na podstawie art. 445 k.c., jak i na podstawie art. 448 k.c., natomiast uszkodzenie ciała odniesione w wyniku ruchu przedsiębiorstwa niezależnie od winy osoby odpowiedzialnej uzasadniać będzie już wyłącznie zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 k.c. Jest zatem uzasadnione, aby sąd brał pod uwagę jedną z wchodzących w grę podstaw, w zależności od okoliczności, w jakich doszło do naruszenia dobra osobistego. Wybór nie jest przy tym obojętny również i z tego powodu, że tylko w art. 448 k.c. przewidziana została możliwość zasądzenia odpowiedniej kwoty na cel społeczny, nie istnieje natomiast możliwość kumulacji roszczeń z art. 448 i art. 445 k.c. Prezentowany jest także pogląd, że należy dopuścić kumulatywny zbieg roszczeń z art. 445 i 448 k.c., co oznacza, że w razie naruszenia dóbr osobistych wymienionych w art. 445 k.c. poszkodowany może żądać zarówno zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 445 k.c., jak i zasądzenia odpowiedniej sumy na cel społeczny na podstawie art. 448 k.c. Jeżeli się uwzględni przedstawione kontrowersje, jakie wywołuje wzajemna relacja art. 445 i 448 k.c., trudno z samej tylko regulacji zawartej w art. 445 k.c. wyprowadzać wnioski mogące przesądzać o wykładni art. 448 k.c.

Rozważając wzajemne relacje między art. 445 i 448 k.c. trzeba odrzucić możliwość uznania przepisu art. 445 k.c. za szczególny w stosunku do art. 448 k.c., sprzeciwia się temu bowiem odesłanie zawarte w art. 448 zdanie drugie k.c. Brak też przekonujących argumentów na rzecz tezy, że art. 448 k.c. nie ma zastosowania w odniesieniu do dóbr osobistych wymienionych w art. 445 k.c. Ochrona wspomnianych dóbr opiera się na różnych przesłankach w zależności od tego, z jakim rodzajem czynu niedozwolonego łączy się naruszenie danego dobra osobistego, może to być np. art. 415 czy art. 435 k.c.  

Oznacza to, że w razie zawinionego naruszenia jednego z dóbr osobistych wymienionych w art. 445 k.c., poszkodowany może domagać się przyznania zadośćuczynienia na podstawie tego przepisu, bądź na podstawie art. 448 k.c., który z kolei przewiduje możliwość zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Uchwała SN z dnia 9 września 2008 r., III CZP 31/08

Standard: 54302 (pełna treść orzeczenia)