Uchwała z dnia 1969-02-26 sygn. III CZP 132/68

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 132/68

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 26 lutego 1969 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: B. Łubkowski, W. Kuryłowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Janusza Andrzeja B. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 20 listopada 1968 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd obowiązany jest zamieścić w sentencji postanowienia negatywne rozstrzygnięcie w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli spadek takiego gospodarstwa nie obejmuje?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Ustalenie, że do spadku nie należy gospodarstwo rolne, sąd zamieszcza w uzasadnieniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a nie w sentencji tego postanowienia.

Uzasadnienie

Wnioskodawca Janusz Andrzej B. wniósł o stwierdzenie nabycia spadku po Antoninie D., zmarłej dnia 1 kwietnia 1968 r., oraz o stwierdzenie uprawnień do dziedziczenia wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego.

Postanowieniem z dnia 29 czerwca 1968 r. Sąd Powiatowy w Zamościu stwierdził, że na mocy testamentu spadek po Antoninie D. nabył jej syn, Janusz Andrzej B. W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Powiatowy wyjaśnił, że należąca do spadku nieruchomość jest częścią położonego w obrębie miasta Z. terenu przewidzianego w planie ogólnym do zainwestowania przemysłowego. Okoliczność więc, że spadkowa nieruchomość nie zachowa charakteru nieruchomości rolnej, uzasadnia ustalenie, iż w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

W rewizji od tego postanowienia Stanisław D., mąż spadkodawczyni, wniósł o jego zmianę i o stwierdzenie, że dziedziczy on należące do spadku gospodarstwo rolne. Skarżący zarzucił niedostateczne - jego zdaniem - wyjaśnienie przez Sąd Powiatowy charakteru spadkowej nieruchomości, kwestionując tym samym ustalenie dotyczące braku w składzie spadku gospodarstwa rolnego.

Sąd Wojewódzki przy rozpoznaniu rewizji powziął wątpliwość co do tego, jak powinna brzmieć sentencja postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w razie ustalenia, że w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne, i w związku z tym, na podstawie art. 391 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały. Za potrzebą zamieszczenia w sentencji postanowienia negatywnego rozstrzygnięcia o braku w spadku gospodarstwa rolnego przemawia, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, ta okoliczność, że niezamieszczenie takiego rozstrzygnięcia uniemożliwia uczestnikom zaskarżenia postanowienia w tym zakresie w drodze rewizji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Mimo że postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku sąd wszczyna na wniosek osoby mającej w tym interes (art. 1025 § 1 k.c.), to jednak wymienienie w stwierdzeniu nabycia spadku osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziałów w tym gospodarstwie (art. 1066 k.c.) nie jest zależne od treści wniosku osoby uprawnionej. W myśl bowiem art. 670 § 2 k.p.c. sąd bada z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, a w razie pozytywnego ustalenia tej okoliczności, wymienia w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w tym gospodarstwie (art. 677 § 2 k.p.c.). Z powyższych przepisów wynika zakres kognicji sądu spadku w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Mianowicie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku żądanie wniosku jest dla sądu wiążące tylko wtedy, gdy chodzi o określenie osoby spadkodawcy. Poza tym, niezależnie od żądania wnioskodawcy, sąd orzeka o nabyciu spadku jako całości, a więc również o nabyciu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, przez te osoby, które w myśl przepisów prawa nabyły spadek oraz przynależne do niego gospodarstwo rolne. Żądanie wnioskodawcy, aby sąd orzekł również o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, nie ma istotnego znaczenia, skoro obowiązek sądu orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego zachodzi również wtedy, gdy ani wnioskodawca, ani inny uczestnik postępowania tego nie żądał, a także wtedy, gdy wszyscy uczestnicy postępowania zgodnie wnosili o zaniechanie orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Nie inaczej byłoby także wtedy, gdyby wnioskodawca cofnął zamieszczone we wniosku żądanie orzeczenia o nabyciu spadkowego gospodarstwa rolnego i ograniczył wniosek jedynie do stwierdzenia nabycia spadku według ogólnych przepisów o spadkach.

Brak obowiązku zamieszczenia we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku żądania orzeczenia co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie uchyla, oczywiście, obowiązku wskazania we wniosku wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a więc również dotyczących przynależności do spadku gospodarstwa rolnego (art. 187 i 511 k.p.c.), jednakże żądanie wniosku i przytoczenie okoliczności faktycznych - do dwie różne kwestie.

Z punktu widzenia żądań wniosku o stwierdzenie nabycia spadku i ustosunkowania się sądu w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku do poszczególnych żądań zamieszczonych w treści wniosku - należy wyjaśnić, że art. 677 § 1 i 2 k.p.c. wyraźnie określa, co należy zamieścić w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Otóż w sentencji postanowienia wymienia sąd spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów, a gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, wymienia nadto spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo i ich udziały w nim. O wszystkich innych kwestiach i żądaniach uczestników postępowania wypowiada się sąd w uzasadnieniu postanowienia. W szczególności nie oddala sąd zamieszczonego we wniosku żądania stwierdzenia nabycia spadku przez spadkobierców ustawowych, jeżeli - zgodnie z wynikami postępowania - stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców testamentowych, nie oddala też żądania określenia udziałów poszczególnych spadkobierców w sposób wskazany we wniosku, jeżeli w sentencji postanowienia określa te udziały w inny sposób, itp. Nie zachodzi również potrzeba oddalenia żądania wnioskodawcy lub innego uczestnika postępowania co do orzeczenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku również o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, jeżeli w świetle wyników postępowania gospodarstwo takie nie należy do spadku. Skoro bowiem orzeczenie o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie zależy od żądania osoby mającej w tym interes i skoro obowiązek orzeczenia w tym względzie wynika z samego faktu zgłoszenia przez osobę uprawnioną wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, którego składnikiem jest również gospodarstwo rolne, to w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku nie zachodzi potrzeba zamieszczania rozstrzygnięć o charakterze negatywnym. Argument, że oddalenie żądania orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego stwarza dla osoby zainteresowanej podstawę do zaskarżenia postanowienia w tym przedmiocie do wyższej instancji, jest o tyle zawodny, że implikuje konieczność zamieszczenia takiego żądania w treści wniosku dla zapewnienia sobie przez wnioskodawcę możności ewentualnego zaskarżenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku na wypadek, gdyby sąd nie podzielił stanowiska wnioskodawcy i nie ustalił istnienia w składzie spadku takiego gospodarstwa. Prowadziłoby to w konsekwencji do ujemnych następstw procesowych dla takiego wnioskodawcy, który w braku warunku ustawowego - nie zamieścił takiego żądania w treści wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Nie trzeba bliżej uzasadniać, że taki wynik - z punktu widzenia oceny dopuszczalności zaskarżenia postanowienia - jest nie do przyjęcia.

Zdawał sobie z tego sprawę Sąd Wojewódzki i dlatego w wypadku, gdy wniosek o stwierdzenie nabycia spadku nie zawiera żądania o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, poddał pod rozwagę celowość zamieszczenia w sentencji postanowienia negatywnego rozstrzygnięcia o braku w spadku gospodarstwa rolnego. Przepisy obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego nie dają jednak podstaw do zamieszczania w sentencji postanowienia takiego negatywnego rozstrzygnięcia. W istocie bowiem nie byłoby to rozstrzygnięcie, lecz ustalenie okoliczności faktycznej braku w składzie spadku gospodarstwa rolnego. Ustalenie zaś tego rodzaju zamieszcza się nie w sentencji, lecz w uzasadnieniu orzeczenia (art. 328 § 2 k.p.c.).

Niezależnie od braku podstawy prawnej do zamieszczenia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku ustalenia, że do spadku nie należy gospodarstwo rolne, ustalenie takie, w razie uprawomocnienia się postanowienia, mogłoby skomplikować sytuację w razie zgłoszenia przez osobę zainteresowaną na podstawie art. 677 § 3 k.p.c. wniosku o wydanie postanowienia uzupełniającego co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, który to wniosek może być zgłoszony wtedy, gdy w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego. Kodeks postępowania cywilnego nie przewidział zamieszczenia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku takich ustaleń negatywnych zapewne z tego względu, że w stosunku do spadkobierców będących mieszkańcami miast i osiedli problem dziedziczenia gospodarstwa rolnego z reguły był bezprzedmiotowy. Gdyby zaś wyjątkowo okazało się, że taki spadkodawca pozostawił w spadku gospodarstwo rolne, czego nie ujawniono w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, pozostaje otwarta droga ubiegania się o wydanie postanowienia uzupełniającego w trybie art. 677 § 3 k.p.c. Jest to szczególny wypadek orzekania - na wniosek - tylko o stwierdzeniu nabycia spadkowego gospodarstwa rolnego. Stanowi on wyjątek od zasady, że sąd w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku orzeka łącznie o spadku i o należącym do spadku gospodarstwie rolnym oraz że drogę do orzeczenia w obu tych przedmiotach otwiera wniosek osoby uprawnionej o stwierdzenie nabycia spadku po określonym spadkobiercy.

Brak podstawy prawnej do negatywnego rozstrzygnięcia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku o nieistnieniu w spadku gospodarstwa rolnego nie oznacza, że prawidłowość stosowania przez sąd pierwszej instancji przepisów postępowania spadkowego, a w szczególności art. 670 § 2 i 677 § 2 k.p.c., została wyłączona spod kontroli rewizyjnej. Jeżeli sąd spadku, z naruszeniem przepisów prawa, nie orzekł o dziedziczeniu całości spadku, tzn. nie orzekł o tym, kto nabył spadek (art. 677 § 1 k.p.c.) oraz należące do spadku gospodarstwo rolne (art. 677 § 2 k.p.c.), ograniczając się jedynie do stwierdzenia nabycia spadku według ogólnych zasad dziedziczenia z pominięciem nabycia spadkowego gospodarstwa rolnego według szczególnych zasad dziedziczenia, to orzeczenie takie jest wadliwe, wbrew bowiem wyżej wymienionym przepisom nie orzeka o całości nabycia spadku. Skoro zaś o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku powinien sąd orzec z urzędu, niezależnie od żądania osoby składającej wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, to brak orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie wyłącza możności zaskarżenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jako orzeczenia niepełnego, nie rozstrzygającego o całości spadku. Dlatego też, jak to już wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lutego 1969 r. sygn. III CZP 176/68, rewizja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej podstawie, że sąd w sentencji postanowienia nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego (art. 368 pkt 1, 3 i 5 k.p.c.).

Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.

OSNC 1969 r., Nr 7-8, poz. 131