Uchwała z dnia 1995-07-19 sygn. I KZP 24/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 24/95

Uchwała z dnia 19 lipca 1995 r.

Zatrzymanie w toku postępowania przygotowawczego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary (art. 83 § 1, 2 i 3 k.k.) także w sytuacji, gdy zatrzymanie (art. 206 § 1 i art. 208 k.p.k.) nie przerodziło się następnie w tymczasowe aresztowanie.

Przewodniczący: Prezes SN A. Murzynowski. Sędziowie: J. Grajewski (sprawozdawca), A. Konopka.

Prokurator Prokuratury Apelacyjnej: W. Grzeszczyk.

Sąd Najwyższy w sprawie Adama D., po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Wojewódzki w Kaliszu, postanowieniem z dnia 6 kwietnia 1995 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy w razie zatrzymania w roku postępowania przygotowawczego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, które to zatrzymanie nie przerodziło się następnie w areszt tymczasowy, osobie takiej należy zaliczyć okres zatrzymania na rzecz orzeczonej kary?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Rozpoznawane przez Sąd Najwyższy zagadnienie prawne powstało na tle następującej sytuacji faktycznej:

W Sądzie Rejonowym w K. toczyło się postępowanie przeciwko Adamowi D., który w postępowaniu przygotowawczym został przez policję zatrzymany w dniu 25 lipca 1994 r. o godz. 15.15. Przyczyną zatrzymania było podejrzenie popełnienia przestępstwa określonego w art. 216 k.k. Tegoż dnia o godz. 20.00 funkcjonariusz policji przedstawił mu zarzut popełnienia przestępstwa określonego w art. 216 k.k. i przesłuchał w charakterze podejrzanego. Dopiero następnego dnia, tj. 26 lipca 1994 r., o godz. 14.00, został on zwolniony. Nie stosowano wobec niego tymczasowego aresztowania.

W związku ze skierowaniem do sądu aktu oskarżenia sprawę rozpoznawał Sąd Rejonowy w K., który wyrokiem z dnia 22 grudnia 1994 r. uznał Adama D. za winnego występku określonego w art. 216 k.k. i skazał go na karę grzywny w kwocie 3.000.000 zł. Na poczet orzeczonej kary grzywny Sąd Rejonowy na podstawie art. 83 § 3 k.k. zaliczył oskarżonemu okres zatrzymania od dnia 25 do dnia 26 lipca 1994 r.

Powyższy wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze zaskarżył na niekorzyść oskarżonego prokurator rejonowy, formułując zarzut obrazy przepisu art. 83 § 3 k.k. przez zaliczenie oskarżonemu na poczet orzeczonej kary grzywny okresu zatrzymania, podczas gdy Adam D. nie był w toku postępowania karnego tymczasowo aresztowany. Prokurator wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w tej części.

Rozpoznając powyższy środek odwoławczy, Sąd Wojewódzki w Kaliszu postanowieniem z dnia 6 kwietnia 1995 r. odroczył wydanie orzeczenia w tej sprawie i na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego, które sformułował w następujący sposób: "Czy w razie zatrzymania w toku postępowania przygotowawczego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, które to zatrzymanie nie przerodziło się następnie w areszt tymczasowy, osobie takiej należy zaliczyć okres zatrzymania na rzecz orzeczonej kary?"

W uzasadnieniu swego postanowienia Sąd Wojewódzki podniósł m.in., że zgodnie z art. 83 k.k. okres tymczasowego aresztowania zalicza się w zależności od rodzaju kary - na poczet kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, lub grzywny. W myśl art. 224 k.p.k., okres tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania, a więc od dnia faktycznego pozbawienia wolności. Wątpliwości powstają natomiast, gdy zatrzymanie sprawcy nie przerodziło się w tymczasowe aresztowanie. Brak wyraźnego przepisu i stosownej wykładni w tym zakresie powoduje rozbieżności w orzecznictwie. Dalej Sąd Wojewódzki wskazując na orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika tendencja do zaliczenia na poczet kary wszelkiego rodzaju form pozbawienia wolności zastosowanych w toku postępowania, wyraża pogląd, że względy słuszności przemawiały za zaliczeniem na poczet orzeczonej kary okresu zatrzymania nie tylko wtedy, gdy jest on związany z zastosowaniem tymczasowego aresztowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki w Kaliszu zagadnienie prawne wymaga zasadniczej wykładni, albowiem ustawa powyższej problematyki wprost nie rozstrzyga.

Zatrzymanie, uregulowane w rozdziale 23 kodeksu postępowania karnego, należy do środków przymusu karnoprocesowego, co wynika niedwuznacznie z umiejscowienia przepisów tego rozdziału w dziale VI kodeksu postępowania karnego, zatytułowanym "Środki przymusu". Pomijając w tym miejscu - ze względu na realia niniejszej sprawy - instytucję zatrzymania porządkowego, przewidziana w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. Nr 30, poz. 179 - w tym zakresie por. też uchwałę SN z dnia 21 czerwca 1995 r., I KZP 20/95 - OSNKW 1995 r. z. 9-10, poz. 59), należy podnieść, że zatrzymanie polega na czasowym, krótkotrwałym pozbawieniu wolności osoby podejrzanej:

- jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub zatarcia śladów przestępstwa (art. 206 § 1 k.p.k.),

- na zarządzenie sądu lub prokuratora w celu przymusowego doprowadzenia (art. 208 § 1 k.p.k.).

Wyżej wskazane formy zatrzymania służą więc wyraźnym celom procesowym, przez "zabezpieczenie" dla postępowania karnego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa. Ta procesowa funkcja zatrzymania spowodowała, że niektórzy przedstawiciele doktryny określają nawet zatrzymanie jako środek zapobiegawczy sensu largo (np. S. Waltoś: Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 1995, s. 374; A. Murzynowski: Areszt tymczasowy oraz inne środki zapobiegawcze uchylaniu się od sądu, Warszawa 1963, s. 64-65, 217-231), lub jako środek szczególny, o charakterze prowizorycznym i subsydiarnym w stosunku do innych środków zapobiegawczych (M. Cieślak: Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 401; ten pogląd akceptuje także K. Marszał: (w:) Stosowanie środków przymusu w procesie karnym, pod red. K. Amelunga i K. Marszała, Katowice 1990, s. 53). Podkreślić jednak należy, że kodeks postępowania karnego wyraźnie wyodrębnia zatrzymanie (rozdz. 23) od środków zapobiegawczych (rozdz. 24), przewidując zresztą odrębny tryb zaskarżania zatrzymania przewidzianego w art. 206 k.p.k. (por. art. 207a k.p.k.). Podobnie czyni to projekt k.p.k. w rozdziale 26 i 27 w redakcji z lutego 1995 r.

Omawiany środek przymusu należy odróżnić od sankcji niewykonania obowiązków procesowych, którym podlegają różni uczestnicy postępowania karnego i które także mogą polegać na czasowym, zwykle krótkotrwałym pozbawieniu wolności. Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych należą do wyłącznej kompetencji sądu, w postępowaniu przygotowawczym zaś - do prokuratora. Ograniczając się do osoby oskarżonego (podejrzanego), należy wskazać, że zgodnie z regulacją zawartą w art. 66 § 1 k.p.k., oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub dłużej trwającego pobytu, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu. Niepodporządkowanie się oskarżonego wspomnianym obowiązkom procesowym przez nie usprawiedliwione niestawiennictwo może pociągnąć za sobą przymusowe sprowadzenie (art. 66 § 2 k.p.k.). Środek wymuszający spełnienie obowiązku procesowego przewiduje także przepis art. 329 k.p.k., gdyż w razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa na rozprawę oskarżonego, którego obecność jest obowiązkowa, przewodniczący zarządza natychmiastowe doprowadzenie lub przerywa w tym celu rozprawę albo też sąd ją odracza. Jest oczywiste, że w sytuacjach przewidzianych w art. 66 i 329 k.p.k. może dojść do krótkotrwałego pozbawienia wolności (zatrzymania celem doprowadzenia) podejrzanego lub oskarżonego.

Wracając na grunt zatrzymania przewidzianego w rozdziale 23 kodeksu postępowania karnego, należy podnieść, że nie jest ono warunkiem sine qua non stosowania środków zapobiegawczych, a tym bardziej nie musi się ono przerodzić w zastosowanie tymczasowego aresztowania. Ten ostatni środek stosowany być może jedynie wówczas, gdy zachodzi tzw. przesłanka ogólna (art. 209 k.p.k.) jednocześnie z jedną z przesłanek szczególnych, przewidzianych w art. 217 § 1 k.p.k. Pamiętać jednak należy, że zatrzymanie, podobnie jak tymczasowe aresztowanie, podlega kontroli organów strasburskich pod kątem widzenia zachowania gwarancji z art. 5 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (ratyfikowanej przez Polskę 2 października 1992 r. - Dz. U. Nr 85, poz. 427), przy czym istotna jest okoliczność, że w orzecznictwie strasburskim podlegające ocenie aresztowanie rozpoczyna się od chwili ujęcia, a więc zatrzymania (por. P. Hofmański: Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995, s. 202 i nast.). Wreszcie istotna jest także regulacja wynikająca z art. 487 § 4 k.p.k., która przepisy rozdziału 50 kodeksu postępowania karnego, dotyczące odszkodowania rozciąga także na oczywiście niesłuszne zatrzymanie.

Okres tymczasowego aresztowania zalicza się z mocy prawa na poczet jednej z orzeczonych przez sąd kar, zgodnie z regułami zawartymi w art. 83 § 1-3 k.k. Jednocześnie ustawa procesowa w art. 224 k.p.k. stanowi, że okres tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania, a więc od dnia faktycznego pozbawienia wolności. Ratio legis powyższych regulacji należy dopatrywać się w tym, że środki przymusu karnoprocesowego, polegające na pozbawieniu wolności podejrzanego lub oskarżonego dla celów procesowych, jeszcze przed rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności prawnej za zarzucany czyn, nie mogą być traktowane jako swoiste namiastki "kary", niezależnie od uznania winy czy niewinności oskarżonego. Byłoby to sprzeczne z zasadą domniemania niewinności tym bardziej, że ani zatrzymanie, ani też tymczasowe aresztowanie nie są ustawowymi warunkami orzeczenia o karze, lecz jedynie środkami mogącymi zabezpieczyć osiągnięcie celu procesu. Nie trzeba szerzej podkreślać, że środki te wkraczają w określoną przez Konstytucję sferę praw obywatelskich jako ustawowe ich ograniczenie, a zatem reguły wykładni powinny zmierzać do minimalizacji ich skutków.

Ten kierunek wykładni można zauważyć w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w wielu orzeczeniach wyraził pogląd, że zaliczeniu na poczet orzeczonej kary podlega wszelkie pozbawienie oskarżonego wolności w postępowaniu karnym, a w szczególności:

1) w wypadku nieletniego odpowiadającego w myśl art. 9 § 2 k.k. - okres pobytu w schronisku dla nieletnich, gdzie faktycznie jest on pozbawiony wolności i swobody rozporządzania swoją osobą - por. wyrok SN z dnia 29 października 1971 r. II KR 200/71, OSNKW 1972, s. 2, poz. 31,

2) okres pobytu oskarżonego w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym w celu przeprowadzenia badań (obserwacji psychiatrycznej) zarządzonych przez właściwy organ w związku z toczącym się postępowaniem karnym, i to niezależnie od formalnoprawnej podstawy umieszczenia w takim zakładzie, jak również niezależnie od tego, czy okres ten został objęty postanowieniem o tymczasowym aresztowaniu. Por. wyrok SN z dnia 13 kwietnia 1973 r. III KR 39/73, OSNKW 1974, z. 1, poz. 7; wyrok SN z dnia 2 kwietnia 1975 r. Rw 142/75, OSNKW 1975, z. 7, poz. 98; wyrok SN z dnia 26 stycznia 1981 r. I KR 344/80, OSNKW 1981, z. 7-8, poz. 39; wyrok SN z dnia 26 kwietnia 1982 r. II KR 69/82, OSNKW 1982, z. 7-8, poz. 49.

Podkreślić należy, że w wyżej wymienionym orzeczeniu z dnia 26 stycznia 1981 r. I KR 344/80 Sąd Najwyższy przyjął, że na poczet wymienionej kary podlega także zaliczeniu okres faktycznego zatrzymania oskarżonego, poprzedzający umieszczenie go w szpitalu psychiatrycznym, mimo nieobjęcia go postanowieniem o tymczasowym aresztowaniu.

Odnotować także trzeba pogląd przedstawicieli doktryny, iż zatrzymanie należy zaliczyć na poczet orzeczonej kary ograniczenia wolności mimo niestosowania w sprawie tymczasowego aresztowania [por. Z. Ćwiąkalski (w:) K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, A. Zoll: Komentarz do kodeksu karnego, Część ogólna, Warszawa 1994, s. 436, teza 11].

Odwołując się do powyższych rozważań należy rozstrzygnąć przedstawione przez Sąd Wojewódzki w Kaliszu zagadnienie prawne w ten sposób, że zatrzymanie w toku postępowania przygotowawczego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary (art. 83 § 1, 2 i 3 k.k.) także w sytuacji, gdy zatrzymanie (art. 206 § 1 i art. 208 k.p.k.) nie przerodziło się następnie w tymczasowe aresztowanie. Nie istnieją bowiem żadne racje ani ustawowe, ani faktyczne, by pozbawienia wolności podejrzanego w rozmiarze krótszym od tymczasowego aresztowania nie zaliczać na poczet kary, zwłaszcza że - w razie zastosowania tymczasowego aresztowania - czas jego trwania liczy się od dnia zatrzymania, a więc od dnia faktycznego pozbawienia wolności, a nie od daty wydania postanowienia o zastosowaniu tego środka.

Powyższy pogląd nie obejmuje jednak zatrzymania jako środka przymusu, będącego sankcją niewykonania obowiązków procesowych przez podejrzanego lub oskarżonego (art. 66 § 2 i art. 329 k.p.k.). Podobne środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych dotyczą także innych uczestników procesu karnego. Wynikają one ze swoistego "zawinienia" określonej sytuacji procesowej przez danego uczestnika, które stanowi warunek ich stosowania (por. rozdz. 26 k.p.k.).

OSNKW 1995 r., Nr 9-10, poz. 56